Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
192
növlərindən hər biri ayrıca insanın keyfiyyət etibarı ilə müxtəlif olan qabiliyyətlərinə əsaslanır. Yaxşı cəmiyyətdə hər bir insan ən yaxşı yerinə yetirə bildiyi işlə məşğuldur. Bu, fəaliyyətin ictimai olaraq daha vacib növlərinin və ali qabiliyyətlərin daha az və orta əhəmiyyətli olan fəaliyyət növləri ilə uyğunluğunu nəzərdə tutur. Adamların ictimai vəziyyətlərindəki fərqlər onların təbii fərqləri ilə şərtlənir. Beləliklə, cəmiyyətin sinfi quruluşu, Platona görə, həm etik olaraq (əxlaqi olaraq), həm də qabiliyyətlər nöqteyi-nəzərindən cəmiyyətin ayrıca götürülmüş üzvünə əsaslanır. Ədalətli dövləti siniflərin və funksiyaların harmonik qarşılıqlı təsiri səciyyələndirir (Dövlət, 434 c-d). Əmək bölgüsü və sinfi fərqlər əsas siyasi fəziləti – ədaləti nəzərdə tutur. Düşünmək olar ki, Platon axtardığını, yəni hakimiyyətin və qabiliyyətin uzlaşdığı ideal cəmiyyəti tapmışdı. Bu cəmiyyət "piramida" formasına malikdir. Hökmdarlar və fəzilət ideyası arasında görünməz bağlar mövcuddur. Bu əlaqə sarsılmazdır, çünki fəzilət ideyası öz bütöv təcəssümünü hökmdarlarda tapmışdır 67 . Platon hakimiyyətin və qabiliyyətin qarşılıqlı əlaqə problemini nəzəri olaraq həll etmiş olsa da, özü tərəfindən təklif olunan təhsil və tərbiyə sisteminin ictimai fraqmentasiyasını dəf edə biləcəyinə və eqoistik mənafeləri ram edə biləcəyinə hər halda şübhə edirdi. Platon belə düşünürdü ki, onun müasiri olan Afinada demokratiyanın tənəzzülünün başlıca səbəblərindən biri qeyri-kompetentliklə yanaşı məhz eqoistik mənafelərdir. Onun tərəfindən təklif olunan əlac - siyasi hakimiyyətə malik olan iki ali sinif üçün xüsusi mülkiyyətin qadağan olunması və ailə institutunun ləğv edilməsi idi. Bu halda o, belə bir qaydada mühakimə yürüdürdü: Var-dövlət və ailə həyatı ictimai mənafelərə zidd ola bilən eqoistik mənafelərin mənbəyidir. Ailə həyatı – xüsusi həyatdır. Var-dövlət paxıllığı və konfliktləri törədir. Bütün bunlar isə cəmiyyəti zəiflədir 68 . Platon iqtisadiyyata əsasən siyasi tərəfdən baxırdı 69 . Sərvətlərin qeyri-mütənasib paylanması, çox varlılar və çox kasıblar arasında
67 Platon insani davranışın izahı zamanı ümumi əhəmiyyətə malik olan və dəyişməz normalardan (ideyalardan) çıxış etdiyi üçün, təbii hüquqlar haqqında təlim mənşəyini demək olar ki, ondan götürür (baxın. Fəsil 5). Eyni zamanda bir daha xatırladaq ki, Platon əsasən hansısa bir beynəlxalq ictimaiyyət barədə deyil, antik polis barədə düşünmüşdür. Bu, Aristotelə də aiddir. 68 Baxın. E. Barker. Greek Political Theory. - London, 1970. - P. 239 ff. 69 Platon və Aristotel öz siyasi təlimlərində iqtisadiyyata müəyyən əhəmiyyət versələr də, ona marksistlərdən fərqli olaraq siyasətin hərəkətverici qüvvəsi kimi baxmırdılar (baxın. Fəsil 21) 193
kəskin differensiasiya cəmiyyətin stabilliyi üçün təhlükəlidir. Siyasətçilər öz iqtisadi mənafeləri ilə ictimai mənafelərə zidd şəkildə hərəkət edə bilərlər. Platon elə buna görə də, hesab edirdi ki, polisin stabilliyi aşağıdakı amillərlə təmin olunur:
vətəndaşların cəmiyyətə münasibətdə sadiq olmaları (hökmdarlarda xüsusi mülkiyyətin və ailənin olmaması),
dövlətin öz-özünü təmin edə bilməsi (əhalinin sayı və ərazisi arasında balans) və
70 . Bunu tez-tez təsdiq edirlər ki, Platon "kommunizm prinsipini" irəli sürür. Bu, terminin ən uğurlu seçimi deyildi. Buna baxmayaraq ki, Platonda "kommunizm" barədə danışmaq olar, lakin o mənada danışmaq olar ki, mülkiyyət müəyyən ölçüyə kimi ümumi, latınca deyildiyi kimi communis olmalıdır, "kommunizm" sözü də bu mənadan qaynaqlanır. Məhz bu mənada, məsələn, ilk xristianların "kommunizmi" barədə danışırlar. Amma bu gün "kommunizm" adətən marksizmlə assosiasiya olunur. Marksist kommunizm təsdiq edir ki, siyasi hakimiyyət iqtisadi əsaslara malikdir, istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətə əsaslanır. Platon özünün ideal dövlət haqqında təlimində cəmiyyəti belə təsvir etmişdir ki, ali siniflər burada, belə görünür ki, istehsal üçün münasib olan mülkiyyətə (torpaq, istehsal alətləri, gəmilər və i.a.) deyil, istehlak üçün münasib olan mülkiyyətə malikdirlər (ev əşyaları və xidmətçilər). Tarixin iqtisadi şərhi (bu, onun dialektik-materialist anlamı ilə eyni deyildir) kapitalizmin ilkin inkişafına, yəni İntibahdan sonrakı dövrə müəyyən dərəcədə tətbiq oluna bilər. (İqtisadçılıq deyəndə biz o təlimi başa düşürük ki, o, tarixi dəyişikliklərin əsas səbəbi olaraq iqtisadi amilləri qəbul edir və tarixi hadisələrə siyasi, sosial və mədəni amillərin müstəqil təsirini inkar edir. Digər tərəfdən, orta əsr, feodalizm dövründə həlledici amil demək olar ki, iqtisadiyyat deyildi, din idi. Yunanların əksəriyyəti kimi, Platon üçün də polis (polis, şəhər- dövlət) və eykos (oikos, ev təsərrüfatı) əsas anlayışlar idilər.
70 Platon özünün Dövlətdə irəli sürdüyü bəzi müddəaları, xüsusən, iki ali sinfin nümayəndələri üçün xüsusi mülkiyyətlə və ailə ilə bağlı müddəaları Qanunlarda bir qədər yumşaldır. Özünə müasir olan həyat tərzini nəzərə alaraq, o, ümumi mülkiyyətin dövlət tərəfindən gerçəkləşmə imkanlarını və həmçinin də cinsi partnyorların dəyişmə praktikasının sonradan valideynlər və uşaqlar arasında bağların qırılacağını görmürdü. Baxmayaraq ki, Platon bunu ən yaxşı həll hesab edirdi. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|