Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
209
məxsus olduğu totallıqdan kənarda müzakirə etmək problematikdir. Bundan da daha çox deyilsə, bu eyni arqumentdən iki və ya daha çox müxtəlif kontekstlərdə danışmaq daha çox problematikdir. Burada biz ayrıca aspektlərlə (arqumentlərlə, anlayışlarla) onların məxsus olduqları fəlsəfi təlim arasında daxili əlaqə barədə məsələyə toxunuruq. Ayrıca aspektlərlə onların məxsus olduqları fəlsəfi təlim arasında daxili qarşılıqlı əlaqə xüsusi arqumentlərin və ya tezislərin təcrid olunmasını, eyniləşdirilməsini və müqayisəsini problematik edir. Elə buna görə də, fəlsəfə tarixində müxtəlif sistemlərin müqayisəsi müəyyən mənada o qədər də etibarlı deyildir. Bu da təcrid olunmuş mövzuların bütün sxematik təsvirlərinə tətbiq oluna bilər. Elə buna görə də, hər bir sistemə müəyyən qədər nüfuz etmə, onun müqəddəm şərtlərinin dərinliklərinə varma və xüsusən də ilk mənbələrin oxunması fəlsəfənin öyrənilməsinin ən düzgün metodudur. Platon, ənənəvi şərhə uyğun olaraq, belə hesab edir ki, ideyalar odur ki, onlar həqiqətən də mövcuddurlar, Aristotel isə təsdiq edir ki, müstəqil olaraq mövcud olanlar ayrı-ayrı şeylərdir və ya - Aristotelin öz terminologiyasında - substansiyalardır 81 . Eyfel qülləsi, qonşunun iti və bu karandaş ayrıca şeylərin nümunələridir və ya Aristotelin anladığı mənada substansiyalardır. Bütün bunlar müstəqil olaraq mövcuddurlar. Eyni zamanda Eyfel qülləsinin hündürlüyü, itin qara rəngi və karandaşın altı tilli kəsiyi isə xassələrdir və bu xassələr qüllədən, itdən və karandaşdan asılı olmayaraq mövcud deyillər. Substansiyalar xassələrə malikdirlər və xassələr substansiyaların xassələri kimi mövcuddurlar. Xassələr substansiyadan kənarda hansısa müstəqil mövcudluğa malik deyillər. Biz müxtəlif sarı predmetlərə baxa bilərik və «sarı» xassəsi barədə danışa bilərik. Bu, başqa obyektlər və onların xassələri üçün də mümkündür. Amma, Aristotelə görə, bu, "sarı" xassəsini müstəqil olaraq mövcud olan ideyaya çevirmir. "Sarı" xassəsi yalnız sarı şeylərdə mövcuddur, çünki sarı şeylər mövcuddurlar. Uyğun olaraq, biz bizə məlum olan atlara baxa bilərik və onlar barədə bir at olaraq danışa bilərik. O zaman ki, biz ayrıca atlardan bütün fərdi və təsadüfi xassələri ayıraraq tullayırıq, belə olduğu halda biz bütün atlar üçün xarakterik olanı saxlamış oluruq. Bu halda onların ala və ya qara olması, kök və ya arıq olması, sözəbaxan və ya tərs
210
olması bir o qədər də mühüm deyildir. Bizim atın nə olduğunu düşündüyümüz zaman bütün bu xassələr qeyri-mühümdür. Lakin digər xassələr də vardır ki, at onlarsız at ola bilməz, məsələn, məməli olmaq və dırnaqlara malik olmaq xassələri. Belə xassələr mühüm adlanırlar - onlar substansiyaların verilmiş növünü- səciyyələndirəni ifadə edirlər. Mühüm və qeyri-mühüm xassələrin arasındakı fərqlərin köməyi ilə biz növ anlayışını irəli sürə bilərik. Məsələn, "at" növü atların malik olduqları mühüm xassələrdən ibarətdir. Aristotel təsdiq edir ki, substansiya odur ki, o, həqiqətən də mövcuddur. Amma xassələr və növlər nisbi mövcudluğa malikdirlər, çünki onlar substansiyalarda və ya substansiyalarla (ayrıca şeylərlə) mövcuddurlar. Burada illüstrasiya olaraq belə bir sxem təqdim oluna bilər. Qəhvəyi qapı / Qəhvəyi = ayrıca şey / xassələr və növlər = müstəqil mövcud olma / nisbi mövcud olma b.k.s.120 Bu mənada Aristotel ideyaları şeylərə «yükləyir», xassələri və növləri isə ayrıca şeylərdə mövcud olma ilə əlaqələndirir.
Platon və Aristotel arasındakı münasibəti sxematik olaraq belə xarakterizə etmək olar. Həm Platon, həm də Aristotel güman edirlər ki, konseptual sözlər (məsələn, "qırmızı", "dəyirmi" və i.a. kimi xassələrin adları və "at", "insan" və i.a. kimi növlərin adları) nəyinsə mövcud olduğunu göstərir. Amma Platon belə hesab edir ki, bu "nəsə" "ideyalardır", onlar hissi fenomenlər "arxasında" mövcuddurlar. Biz deyirik ki, bu stuldur və bu stul göydür, amma bunu görmək üçün, biz artıq "stul" ideyasına və "göy" ideyasına malik olmalıyıq. Məhz ideya bizə imkan verir ki, fenomenlərdə onların nə olduqlarını görək, məsələn, bir "stul" olaraq, "göy" olaraq. Əksinə, Aristotel təsdiq edir ki, bu "nəsə" - hisslərlə qavranılan hadisələrdə mövcud olan "formadır". Lakin bunu həddindən artıq hərfi mənada başa düşmək lazım deyildir. Aristotelin fikrinə görə, biz universalı və ya formanı yalnız zəkanın köməyi ilə dərk edə bilərik. Konkret at üçün nəyin unikal olduğundan abstraktlaşaraq, biz «at» ümumi formanı qavramaq iqtidarında oluruq. Lakin biz hissi olaraq konkret atı qavrayırıq, amma «at» forması isə konkret atda həqiqətən də mövcud olsa da, biz hissidən və xüsusidən yalnız mücərrədləşə bilərik. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|