Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
225
Poetik fənlərin məqsədi – əvvəllər mövcud olmayanın yaradılmasıdır. Bu fənlər yaradıcıdır (poetikdir). Yeninin doğuluşu bədii yaradıcılığın gedişində baş verə bilər. Elə buna görə də, bu fənlərə poeziya və ritorika aiddir. Amma bu, texniki istehsalın gedişində də baş verə bilər. Aristotel burada sənətkarlığın müxtəlif növlərini nəzərdə tutur. Nəhayət, qeyd etmək lazımdır ki, "məntiqin atası" hesab edilən Aristotel məntiqi başqaları ilə yanaşı duran ayrıca bir fənn kimi deyil, bütün fənlərin tərkib hissəsi kimi, aləti (yunanca, organon) kimi nəzərdən keçirmişdir. Aristotel həmçinin demək olar ki, dili də tədqiqat obyektinə çevirmiş, dilin daxili strukturunu nəzərdən keçirmiş və düzgün məntiqi nəticələri (sillogizmləri, sübutları) tapmışdı. Nə qədər ki, dil bütün akademik fənlərin tərkib hissəsidir, düzgün məntiqi nəticələrin tədqiqi bütün fənlər üçün ümumi olanın öyrənilməsidir. Digər amillərlə yanaşı onu da qeyd etmək lazımdır ki, Aristotel inanırdı ki, məntiqi olaraq düzgün olan bütün nəticələr sübut oluna bilməyən prinsipləri, məsələn ziddiyyət prinsipini nəzərdə tutur: "mümkün deyildir ki, eyni bir şey eyni bir şeyə eyni bir mənada xas olsun və xas olmasın". Bu prinsip, Aristotelə görə, sübut oluna bilməyən, amma dilin istənilən rasional istifadəsi üçün məcburi olan ilk prinsipdir 91 .
cəmiyyətin Aristotel tərəfindən anlaşılmasına yönəldək. Uşaq da eyni ilə buğda toxumu kimi reallaşdıra biləcəyi potensial imkanları öz daxilində daşıyır. Amma insanlar bitkilər kimi "bitmirlər". Onlar zəkalı varlıq kimi yaşayırlar və toxumdan fərqli olaraq özləri özlərinin ən yaxşı qabiliyyətlərini təcəssüm etdirməyə də bilərlər. Elə buna görə də, insanlar onları reallaşdırmağa və müxtəlif həyati situasiyalarda yardım almağa çalışaraq etika və siyasət kimi praktik fənləri işləyib hazırlayırlar. Ümumiyyətlə, Aristotelə görə, insani qabiliyyətlərin ən yaxşıları unikal insani "ruh", zəka ilə bağlıdır. "Rasional" həyat bütün
226
insanların universal məqsədidir. Lakin hər bir ayrıca insan üçün onun məqsədi onun qabiliyyətlərinin yaşadığı cəmiyyətdə reallaşmasından, onun cəmiyyətdə stilinin (onun etosunun - ethos) və yerinin, öz qabiliyyətlərini ən yaxşı bir qaydada reallaşdıra biləcəyi yerin tapılmasından ibarətdir. Fəzilət (arete) də elə budur. Biz tanrılardan fərqli olaraq hər şeyi bilmirik, bitkilərdən və heyvanlardan fərqli olaraq isə tamamilə nadan da deyilik, biz səhv də edə bilərik. "Mümkündür ki, mən mənə xas olan müəyyən qabiliyyətə malik olmuşam, amma onu aktuallaşdırmamışam". Bu hal nə tanrılar, nə də heyvanlar üçün səciyyəvi deyildir. Bu, yalnız insan həyatının daim təkrarlanan faciəvi tərəflərindən biridir. Aristotel birgə mövcudluğun formalarını təsvir edir, o, belə hesab edir
ki, insanlar ən yaxşı insani qabiliyyətlərini reallaşdırmaqdan ötəri bu formalar daxilində həyat sürməlidirlər. Tamamilə kamil olmaq üçün, insan ardıcıl olaraq ailə ilə, yaşayış məskəni (ailələr icması) ilə və şəhər-dövlətlə bağlı olan sosiallaşma mərhələlərindən gəlib keçməlidir. Yalnız bundan sonra insan əslində nə olduğunu aşkara çıxara bilər. İnsanın təbiəti - onun qabiliyyətləri (potensiallığı) – sosiallaşmanın üç mərhələsində ardıcıl olaraq aşkar olunur (aktuallaşır).
Bu yolda onun sadə tələbatlarından (valideynlərin evi) başlayaraq mürəkkəbədək (polis) bir çox ehtiyacları ödənilir və həmçinin insan təbiətin reallaşmasının artmaqda olan dərəcəsi aşkar olur. Başqa sözlə, o, ibtidai və heyvani həyatda özünü aşkara çıxarmır. İnsan təbiəti insan mədəni olduğu zaman aşkara çıxır. Qeyd etmək lazımdır ki, insan Aristotel üçün - hər şeydən öncə kişi cinsinin nümayəndəsidir. Biz tezliklə görəcəyik ki, Aristotelə görə, qadınlar əsasən ailə və onun lokal ətrafı ilə bağlıdırlar, burada onlar öz qabiliyyətlərini ən yaxşı bir qaydada reallaşdıra bilərlər. Bundan da daha çox deyilsə, o, həqiqətən azad və müstəqil insanla (insanla - bu sözün daha yaxşı mənasında) təbiətən kölə olan insan arasında fərqi diqqətə çatdırır. Qullar polisdə kölə vəziyyətində yaşayırlar, ağır fiziki əməklə məşğul olmaq məcburiyyətindədirlər. Aristotel üçün belə bir həyat kişi cinsinin nümayəndəsi olan azad yunanların polisdə yaşadıqları həyata nisbətən daha az dəyərlidir. Aristotel güman edirdi ki, kölə vəziyyətinə düşən insanlar təbiətən
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|