Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
231
Dostlluq münasibətlərin inkişafı - bu sferada fəzilətin əldə edilməsi – əməllərin qiymətləndirilməsi üçün istifadə oluna bilən düzgün normaların mənimsənilməsindən fərqli bir şey deməkdir. Söhbət burada insanın qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi barədə, alternativ əməllər arasında düzgün seçim mövqeyi və təcrübəsi barədə gedir. Söhbət burada əxlaqi hisslərə sahib olma barədə gedir. Normalar və dəyərlər barədə nəzəri bilik bu praktik müdrikliklə eyni deyildir. Praktik müdriklik etik kompetensiyaya əsaslanır, etik kompetensiya isə təcrübəli insanların rəhbərliyi altında şəxsi təcrübə yolu ilə formalaşır. Bunun sayəsində də bizim rastlaşdığımız müxtəlif (çox zaman
ikimənalı) situasiyaların zəkalı bir
tərzdə qiymətləndirilməsi üçün zəruri olan mühakimə qabiliyyəti yaranır. Yalnız belə bir zehni praktika yolu ilə ayrıca halda nəyin zəkalı olduğunu anlamaq olar. Qızıl orta adlanan prinsip oxşar qaydada əldə olunmuş əxlaqi mühakimə qabiliyyətini nəzərdə tutur, belə bir qabiliyyət konkret situasiyalarda nəyin zəkalı olduğunu, nəyin isə olmadığını fərqləndirmək imkanı verir. Platon kimi, Aristotel də ədalət anlayışına xüsusi əhəmiyyət verir. O, iki növ ədaləti bir-birindən fərqləndirir: mövcud hüquq üzərində bərqərar olan ədalət və bərabərlik prinsipi üzərində bərqərar olan ədalət. Mövcud hüquq üzərində bərqərar olan ədalət verilmiş cəmiyyətin hüquq haqqında ifadə etdiyi və həmçinin də ifadə etmədiyi, gizli təsəvvürləri özündə ehtiva edir. O, həm mövcud qanunları və hüquqi ənənəni (pozitiv hüququ), həm də nəyə hüquqi olaraq icazə verildiyi barədə ənənəvi baxışları əhatə edir. Bərabərlik prinsipi üzərində bərqərar olan ədalət belə bir ideyanı nəzərdə tutur ki, oxşar hallar eyni qaydada şərh olunmalıdır. Bu tələb ziddiyyətsizliyin rasional şərtidir. Əgər oxşar hallar eyni qaydada nəzərdən keçirilmirsə, onda insan öz-özünün ziddinə getmiş olur və deməli, qeyri-rasional və ədalətsiz olur. (Ədalətin belə bir anlamı "təbii hüquq" konsepsiyasını xatırladır ki, burada da söhbət ümumi əhəmiyyətə malik olan və hüquqi praktikanın xaricində qalan prinsiplər barədə gedir ). Aristotel bərabərlik prinsipi üzərində bərqərar olan ədaləti iki növə ayırır. Onları şərti olaraq mübadilə ədaləti və bölgü ədaləti adlandırmaq olar. Mübadilə ədaləti iqtisadi səviyyədə, məsələn, bazarda malların alınması halında mövcuddur. Bu halda, ədalətli ticarət halında hər bir kəs verdiyinin müqabilində də alır. (Bərabər və deməli, ədalətli bazar mübadilə dəyəri ideyası ilə müqayisə edin.).
232
Hüquqi səviyyədə söhbət bir adamın başqasına vurduğu zərərin ödənilməsi barədə gedə bilər. Ədalətli ödənilmə pozulmuş hüququ bərpa edir. Cəza o zaman ədalətli olacaqdır ki, keyfiyyət aspektində deyil, kəmiyyət aspektində götürülən "eyniyə görə eyni" prinsipinə uyğun olaraq verilmişdir. Beləliklə, Aristotel "gözə görə göz, dişə görə diş" prinsipinin tərəfdarı deyildi. Nizama salınmış cəmiyyətdə yalnız iqtisadi mənfəət və hüquqi qaydalar mövcud deyildir. O, həmçinin hüquqların və vəzifələrin, nemətlərin və vəzifələrin bölgü nizamını da nəzərdə tutur. Nə və kimə bölüşdürülməlidir? Vergilər və biyar, maddi imtiyazlar və qanunvericidik hakimiyyəti, hüquqi səslər və hərbi mükəlləfiyyət bölüşdürülə bilərlər. Amma əgər bu şeylər bərabər bölüşdürülərlərsə, bu, ədalətli olarmı? Nəyə münasibətdə bərabər? " və ya " hamıya tələbatlarına uyğun olaraqmı"? Hakimiyyətə, var-dövlətə və ya fəzilətə münasibətdə bərabərlikmi? Və ya hamıya bərabər hissəmi verilməlidir ("bir insan - bir səs")? Aristotel həm bərabərləşdirici ("hər bir insana bərabər hissə"), həm də iyerarxik ("xüsusi funksiyaların və rolların bərabərliyi") bölgü terminləri ilə düşürür. Beləliklə, biz əxlaqın və hüququn Aristotel anlamının mərkəzi məqamlarını qısaca olaraq nəzərdən keçirdik və göstərdik ki, onun insanla bağlı baxışları cəmiyyətlə bağlı baxışları ilə əlaqədardırlar : insan ictimai yaratıqdır, siyasi varlıqdır (zoon politikon). İndi Aristotelin dövlət haqqında təlimində və ya onun politikasında (polis, şəhər-dövlət haqqında təlimində) dayanaq. Aristotel poetik və praktik fənləri bir-birindən ayırır və sonunculara etikanı (əxlaq haqqında təlimi) və politikanı ("dövlət" haqqında təlimi) aid edir. Aristotel üçün praksis demək olar ki, "məqsədini özündə daşıyan davranışdır", poyezis isə - "məqsədi özündən fərqli olan davranışdır " (burada məqsəd, hər şeydən öncə, əməllərin bu tərzindən törəyən nəsə yeni bir şeydir) 94 . Məsələn, əgər uşaqlar oyun prosesində praksisi sanki reallaşdırırlarsa, qocalar evində onun sakinlərinin
94 Poyezis, beləliklə, yeninin yaranması ilə bağlıdır. Poeziya, deməli, poyezisdir, praksis deyildir. Belə ki, biz Aristotelin estetikasını deyil, siyasi nəzəriyyəsini nəzərdən keçiririk və biz elə buna görə də bu məqam üzərində dayanmayacağıq. Yalnız onu xatırladaq ki, Aristotel poeziyanı "poetik", yaradıcı hadisə kimi anlamaqla yeniyə keyfiyyət etibarı ilə xüsusi bir əhəmiyyət verməmişdir. Poeziya, onun üçün mimezisdir, mövcud olanın həqiqi kopiyasıdır, surətidir. Digər tərəfdən, əsl poeziya Platon üçün hissi dünyaya nəsə yeni bir şey gətirir, belə ki, şair ideyalardan ilhamlanır və bizi onlara qarşı həssas edir. (Qavranılan dünyanı yalnız təqlid edən şair, Platona görə, kifayət qədər yaxşı şair deyildir. Baxın. Dövlət dialoqu). Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|