Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
235
son c-də 1(94) qoy haşiyə kimi bunları yaz:
Demo-kratiya = xalqın idarəetməsi, pluto-kratiya = varlıların idarəetməsi, oliqarxiya = qüdrətli insanların kiçik qrupunun idarəetməsi, monarxiya = təkbaşına idarəetmə.
Aristotel sonra dövlətin ən yaxşı
formalarını müəyyənləşdirməyə səy edir. O, siyasi stabilliyin də, digər amillərlə yanaşı, mühüm olduğunu vurğulayır: xalqın rəyini nəzərə almaq zəruridir, başqa halda dövlət qeyri-stabil vəziyyətə düşə bilər. Dövlət qanunun əsasında idarə olunmalıdır, əks halda təhlükəli ola bilər, korrupsiyaya uğrayar və hökmdarların özbaşnalığına və şıltaqlığına məruz qalmış olar. Beləliklə, dövlət qanunun əsasında idarə olunmalı və adamlara öz fikrinə deyə bilmə imkanını verməlidir. Platonun əksinə olaraq Aristotel güman edir ki, xalq əsaslandırılmış və zəkalı nöqteyi-nəzərləri söyləyə bilər. Platon üçün əhəmiyyət kəsb edən biliklərə yalnız "ekspertlər" malikdirlər, xalqın nöqteyi-nəzərləri isə ikinci dərəcəlidir. Aristotel belə hesab edirdi ki, hətta "yaxşı tiraniya" belə heç bir zaman qanunla idarə olunan cəmiyyətin həqiqi alternativi deyildir. Başqa insanın tabeçiliyində olmaq azadlığı itirmək, kölə olmaq deməkdir. Bu halda başqa insanın iradəsi hansı "həyat tərzini" (ethos) zəruri olduğuna qərar verir. Amma, fəzilətlə yaşamaq və insani ləyaqəti saxlamaq üçün insan heyvanlarda olduğu kimi başqaları tərəfindən sürülməməlidir, bundan ötəri insanın özünün öz həyatını şəxsən reallaşdırması zəruridir. Biz öz qabiliyyətlərimizi cəmiyyətdə ümumi qanuna tabe olaraq, onun sərhədləri daxilində azad bir şəkildə reallaşdıra bilərik. Qanuna əsaslanan idarəetmə, Aristotelə görə, ən yaxşı insani qabiliyyətlərin və imkanların reallaşması şərtidir. Buna görə də, Aristotel xalqın fikrinin nəzərə alınmasının və dövlətin qanunlar əsasında idarə olunmasının zərurətini vurğulayırdı. Bu iki aspekt onun dövlət haqqında təlimini ideal dövlət haqqında Platonun Dövlət əsərində ifadə olunmuş təlimdən fərqləndirir. Bununla belə, Aristotelə görə, qanun heç də hamı üçün yazılmamışdır. Qanun hər şeydən öncə azad yunanlar üçün qüvvəyə malik olan hüquqları və qaydaları müəyyənləşdirir. O, kölələrə və varvarlara şamil edilmir. Beləliklə, qanun universal olaraq tətbiq olunan bir şey deyildir 95 .
95 Bu mənada Aristotel təbii hüquq konsepsiyasının tərəfdarı deyildir. Amma bu halda o, düşünmüşdür ki, şəxslərarası ünsiyyətə aid olan bəzi normalar obyektiv olaraq ən yaxşıdır. Belə ki, Aristotel ədaləti qanunilik və 236
Artıq qeyd olunduğu kimi, Aristotel bərabərlik haqqında məsələni də müzakirə etmişdir. Kəmiyyətə (hüquq subyektlərinin miqdarına) münasibətdə bərabərlik demokratiyaya, xalq tərəfindən idarəolunmaya aparıb çıxarır. Mülkiyyətə münasibətdə bərabərlik isə plutokratiyaya, varlılar tərəfindən idarəolunmaya aparıb çıxarır. Burada Aristotel hakimiyyətə müxtəlif iddiaların konfliktini nəzərdən keçirir. Ədalətli iddia bu halda nədən ibarətdir? Onlar necə balanslaşdırıla bilərlər? Mülkiyyət, Aristotelə görə, məsuliyyəti tələb edir ki, bu da dövlət üçün yaxşıdır. Əksər hallarda o, mülkiyyətçidə müəyyən dəyərli qabiliyyətlərin olduğunu göstərir. İdealda müdriklik və fəzilət ən yüksək səviyyədə qiymətləndirilməlidir, amma onları ölçmək çətindir, var-dövlət isə ölçülə bilər. Həmçinin xalqın, əksəriyyətin fikrini də nəzərə almaq lazımdır. Əksəriyyət zəkalı ideyalardan çıxış edə bilər, bundan imtina etdikdə isə idarəetmə qeyri- stabil ola bilər. Aristotelin fikrincə, hakimiyyət barədə məsələni nəzərdən keçirərkən yuxarıda xatırlanan bütün amillər nəzərə alınmalıdır. Mülkiyyət, təhsil, mənşə, əlaqələr - və kəmiyyət - hakimiyyətin bölüşdürülməsi zamanı bütün bunların hamısına "bir az" diqqət yetirilməlidir. Ətraflı müzakirədən sonra Aristotel belə bir nəticəyə gəlir ki, mümkün idarəetmə formalarının ən yaxşısı mötədil demokratiyadır. O, kəmiyyətin demokratik prinsipinə və keyfiyyətin aristokratik prinsipinə əsaslanan "qarışıq idarəetmədir". Burada qanuna uyğun olaraq elə idarə edirlər ki, hər bir kəs azad ola bilər və çoxları baş verənlər barədə öz fikrini söyləmək hüququna malikdirlər. Çoxları, amma heç də hamı yox. Aristotel yenə də ifratdan qaçır. Ən çox hakimiyyətə "orta sinif" sahib olmalıdır. O, nə varlıdır, nə də kasıb. O, dövlət xalqın içərisində dəstəyə malik olsun deyə, kifayət qədər çoxsaylıdır və polis içərisində münasibətlərin fundamental "şəffaflığını" təmin etmək üçün kifayət qədər azsaylıdır. Mötədil demokratiya idarəetmənin elə bir formasıdır ki, xalqın mövqeyi ilə zəkalı idarəetmə arasında ən yaxşı balansı təmin edir. Aristotel üçün vacib olan həm də odur ki, o, idarəetmənin həyata keçirilməsinin
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|