Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BEŞİNCİ FƏSİL ANTİK DÖVRÜN SON MƏRHƏLƏSİ Şəxsi xoşbəxtliyin təmin olunması
239
yüngülləşdirə və ya təmizləyə bilər. İncəsənətin ən vacib funksiyası katarsisdir, yəni nəcibləşdirici yüngülləşdirmə və ya təmizləmədir. İncəsənət ideyası bir katarsis ideyası olaraq yunan mədəniyyətində kök salan harmoniya anlayışı ilə bağlıdır. Kainat (kosmos) öz mahiyyətinə görə harmonikdir və deməli, gözəldir. (Yeri gəlməşkən, "kosmetika" sözünün mənası da elə buradandır). Eybəcərlik və zülm disharmoniyadır, balanssızlıqdır, necə ki, xəstəlik bədənin müxtəlif flüidləri arasında balansın pozulması kimi başa düşülür. Qanın (sanguis) böyük miqdarına malik olan kəs - sanqvinikdir. Həddindən artıq çox bəlğəmə, fleqmaya (phlegma) malik olan kəs - fleqmatikdir. Özündə çoxlu öd(səfra) (chole) daşıyan kəs - xolerikdir, qara ödün (melaina chole) çoxluq təşkil etdiyi insan isə - melanxolikdir. Deməli, qan buraxma mümkün müalicə ola bilər. Təbii harmoniyanı və balansı pozma səyi - icazə verilə bilməyən təkəbbürdür (hybris) ki, bu da tanrılar tərəfindən cəzalandırılır. Yaxşı cəmiyyət özü özü ilə harmoniya vəziyyətindədir, yəni özünü qoruyub saxlayan və özünü idarə edəndir. Başqa cür deyilsə, o, özünü o təbii hədlər daxilində saxlayır ki, bunlar təbiətin özü tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. Yaxşı həyat bizə xas olan qabiliyyətlərin harmonik realizasiyasıdır, bunun da nəticəsində biz fəzilətli oluruq. Biz öz potensiyamızı balanslaşdırılmış bir şəkildə aktuallaşdırmalıyıq. Məhz bunun təsiri ilə də biz bizim keyfiyyətlərimizdən birinin digərinin zərərinə olaraq inkişaf etməsi nəticəsində baş verən və ya bizim anadangəlmə qabiliyyətlərimizin və imkanlarımızın sərhədləri və eləcə də təbii ehtiyatlar hədləri xaricinə çıxdığımız zaman meydana çıxan ifratlardan çəkinməliyik. (Oxşar mövqenin ekoloji nəticələri kifayət qədər aşkardır. Eksponensial artım dağıdıcı ağılsızlığın burada əsas nümunəsidir). Aristotel bu mövqedən çıxış edərək mənəvi müvazinətin bərpası funksiyasını incəsənətə aid edir. Sənət yaradıcılığı ilə (məsələn, musiqi və ya dramatik əsərlə) tanış olaraq, biz özümüzdə harmoniyanı və sülhü bərpa edə bilərik və son nəticədə, öz ağlımızı (ruhumuzu) nəcibləşdirə bilərik. Beləliklə, incəsənətin iki şərhi mövcuddur: 1) İncəsənət – katarsisdir, özü də o mənada katarsisdir ki, bizə "buxarı buraxmaqda" kömək edir 96 . Onun müsbət və mənfi qəhrəmanlarının dramını, böyük hisslərini yaşayaraq biz bizi sıxan ehtiraslardan və emosiyalardan azad oluruq, harmoniya əldə edirik və "qızıl ortanın" balanslaşdırılmış idealına uyğun bir şəkildə öz həyatımızı yaşamaqda davam edirik. Bu, flüidlər haqqında təlimə
240
əsaslanan və tibbi terapiya üslubunda verilən şərhdir. Müstəsna dərəcədə güclü və intensiv hislərə malik olanlar incəsənətin köməyi ilə onlardan xilas ola, və deməli, özünəməxsus, mənəvi bir qanburaxmanı hiss edə bilərlər. (Həddindən artıq zəif hisslərə malik olanlar isə onları emosional olaraq gücləndirə bilərlər). 2) İncəsənət – katarsisdir, o mənada katarsisdir ki, biz bir insani varlıq olaraq bizim incəsənətə müraciətimiz sayəsində təmizlənə və təbiyə oluna bilərik. Burada başlıca olan - bəzi emosiyalardan xilas olmağımız (mənəvi qanburaxma halında olduğu kimi!) deyil, hisslərimizin köməyi ilə öz ağlımızı (ruhumuzu) nəcibləşdirməyimizdir. Deməli, burada bizim məqsədimiz - şəxsi mükəmməlliyə, şəxsi kamilliyə adiliyin hədləri xaricində nail olmağımızdır. Aristotelə görə, incəsənət sənət əsərini duyan insan üçün özlüyündə fəzilətdir (və ya məqsəddir). Rəssam və ya artist üçün yaradıcı proses həmçinin özlüyündə fəzilət ola bilər. Yaradıcı proses eyni zamanda sənət əsərlərinin yaradılması ilə tamamlanır. Deməli, yaradıcı, yaradıcı proses, prosesin özündən kənarda qalan məqsədlə müəyyənləşmişdir 97 . Bununla əlaqədar olaraq Aristotelin ritorikanı eşidilməyə nail olma vasitəsi kimi anlaması təbiidir. Aristoteldə ritorikaya, həm də ümumiyyətlə incəsənətə qarşı Platonda olduğundan daha pozitiv münasibətin olduğu görünür. Aristotelə görə, ritorika ictimai diskussiyalarda ona məxsus olan yeri tuta bilər 98 . Aristotel özünün poetika əsəri ilə də məşhurdur. Burada o, digər amillərlə yanaşı, həmçinin o klassik müddəanı da müzakirə edir ki, dram əməlin, zamanın və yerin vəhdəti tələbinə uyğun olaraq xarakterizə olunmalıdır.
241
BEŞİNCİ FƏSİL ANTİK DÖVRÜN SON MƏRHƏLƏSİ Şəxsi xoşbəxtliyin təmin olunması
Platon belə hesab edirdi ki, cəmiyyət rasional təhlilin və zəkalı idarəetmənin obyekti ola bilər. Öz növbəsində, Aristotel də güman etmişdir ki, cəmiyyət – azad, əxlaqi olaraq eyni hüquqlu üzvlərin qarşılıqlı əlaqəsidir ki, o da, qanuna uyğun olaraq idarə olunmalıdır və onları idarə etmə isə yalnız hakimiyyətə deyil, həm də azad diskussiyaya əsaslanmalıdır. Bu baxışlar bir ideal olaraq yunan polislərinin ellinistik imperiyaya assimlyasiyasından sonra da saxlanılmışdır Lakin imperiyanın yaranması bu idealın mücəssəməsini daha da çətinləşdirdi. Aristotel və Platon başa düşürdülər ki, siyasətin onlar tərəfindən üstünlük verilən növü nisbətən kiçik cəmiyyətə uyğun gəlir. Aristotel güman etmişdir ki, polis zəkaya yatımlı ölçüyə malik olmalıdır, nə həddindən artıq kiçik - başqalarından asılı olmamaq üçün, nə də həddindən artıq böyük - onun sakinləri diskussiya apardıqları zaman bir-birini şəxsən tanısınlar deyə – olmalıdır. Axı iştirakçıların çox böyük sayda miqdarında diskussiyalar mümkün deyildir 99 . Platon Qanunlarda təsdiq edirdi ki, polis 5040 vətəndaşa (təsərrüfata) malik olmalıdır. Həm Platon, həm də Aristotel belə hesab edirdilər ki, polis müstəqil bir qurum olmalıdır. Lakin ayrı-ayrı yunan polisləri bir-birindən və ətraf dünyadan asılı idilər. Bundan başqa, b.e.ə. dördüncü əsrin sonlarına doğru yeni dövlətin - ellinistik imperiyanın formalaşması başa çatdı. Polisdən imperiyaya keçid həm institusional, həm də intellektual dəyişikliklərlə müşayiət olundu. Bütün ellinist-Roma dövrü ərzində, b.e.ə. təqribən 300-cü illərdən b. e. təqribən 400-cü illərinə kimi cöğrafi və say baxımından böyük, mədəniyyət, din və dil baxımından müxtəlif xalqları özündə birləşdirən dövlətlər mövcud idi. Həyatında bütün vətəndaşların iştirak edə biləcəyi lokal icmalar zəif idilər. Amma şəhərlər həm ellinistik, həm də Roma dövründə daxili idarəetmə hüququna müəyyən dərəcədə malik ola bilərdilər və bəzən özlərinin siyasi olaraq müstəqil
99 Aristotel Siyasətdə (VII, 4) deyir ki, rəsmi vəzifələrin ixtisasa uyğun olaraq qiymətləndirilməsi və bölüşdürülməsi zamanı hər bir kəs digərlərinin xarakterini bilməlidir. Əgər bu yoxdursa, həm qəbul olunan qərarlar, həm də rəsmi şəxslərin seçimi kortəbii ola bilər. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|