Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Stoiklər - şəxsi xoşbəxtliyin təmin olunması
246
şəkildə sahib ola bildiyi üçün ehtiyacdan və əzablardan yan keçərək müxtəlif nemətlərdən yan keçə bilər. Amma antik dövrdə belə bir nəzəriyyənin nəticələri tam əksəriyyət üçün fatal idi. Əgər əksəriyyət əzablar və həzzlər arasında münasibəti "ölçüb-biçməyə" səy göstərsəydi, onda balans birincilərin xeyrinə olardı, yəni mənfi olardı. Əzabların "cəmi" həzlərin "cəmini" üstələyərdi. Radikal hedonizm nöqteyi-nəzərindən, belə bir həyat heç nəyə dəyməz. Buna görə də, Hegesiy (Hegesias, b.e.ə. 3 əsr) adlı bir hedonistin adamlara özlərini həyatdan məhrum etmək məsləhətini verməsi yalnız ekssentrik ideyaların ifadəsi deyildi. Ağrılar və əzablar içərisində mövcud olmağa məcbur olan aşağılar üçün radikal hedonizm tam bir hüquqla özünüöldürmə ideologiyası ola bilər. Qeyd edək ki, burada nə Epikürün təlimi və nə də epikürçülük deyil, məhz radikal hedonizm nəzərdə tutulur. Bu mənada epikürçülüyü yüksək siniflərin fəlsəfəsi adlandırmaq çətindir. Stoiklər - şəxsi xoşbəxtliyin təmin olunması
Stoiklər epikürçülərlə müqayisədə xarici nemətin bizim tərəfimizdən nəzarət
altında saxlanılması qabiliyyətlərimizə münasibətdə bütövlükdə son dərəcə pessimistik idilər. Elə buna görə də, onlar tövsiyə edirdilər ki, hər bir insan özünü xarici şəraitdən müstəqil etsin. Əgər biz öz şəxsi xoşbəxtliyimizi təmin etmək istəyiriksə, onda nəzarət edə bilmədiyimiz xarici amillərin daha çox müstəqil olmağı və bizim nəzarət edə bildiyimiz daxili dünyamız daxilində yaşamağı öyrənməliyik. Stoiklər öyrədirdilər ki, xoşbəxtlik əslində hansısa xarici nemətdən asılı deyildir. Onlar Sokrat və Platon tərəfindən dəstəklənən mövqeni müdafiə edirdilər. Şəxsi xoşbəxtliyin yeganə şərti fəzilətli həyatdır, üstəlik fəzilətin özü də biliyə əsaslanır. Bütün stoiklər bu fikri bölüşürdülər. İnsan üçün yeganə nemət fəzilətli həyatdır, fəzilətli olmayan həyat isə yeganə şərdir. Xoşbəxt həyat barədə məsələ meydana çıxdığı zaman bütün başqa hər bir şey son nəticədə əhəmiyyətsiz və yersiz görünür. Həyat, sağlamlıq, çiçəklənmə və ya ölüm, xəstəlik, əzablar və yoxsulluq müdrik və fəzilətli insana mane ola bilmir. İnsanların xoşbəxtliyini və ya bədbəxtliyini müxtəlif xarici amillər müəyyənləşdirmir. Bizim xoşbəxtliyimiz həyati maneələrdən və uğurlardan, zənginliyimizdən və ya yoxsulluğumuzdan, sahib və ya kölə olmağımızdan asılı deyildir. Vacib olan yalnız müdrik və fəzilətli olanla müdrikliyə və fəzilətə malik olmayan arasındakı fərqdir. Birincilər xoşbəxtdir, ikincilər isə yox. Bilik, fəzilət və xoşbəxtlik daxili həyatla bağlıdır və xarici amillərdən asılı deyildirlər.
247
Bilik və fəzilət insanı nəyin sayəsində talenin bütün dönüklüklərinə qarşı son dərəcə dözümlü edə bilər? Stoiklər cavab verirlər ki, fəzilət ondan ibarətdir ki, zəkaya, loqosa uyğun olaraq yaşayasan. Burada loqos Heraklitdə olduğu kimi kosmosun aparıcı prinsipidir. Onlar onu həmçinin Tanrı, müqəddəs od və ya tale də adlandırırlar. İnsan özünü loqos qarşısında o zaman ifadə edə bilər ki, onun ruhu kosmosla harmoniyadadır. Bu halda ruh kosmosu idarə edən nizamı və harmoniyanı müəyyən qaydada ifadə edir. Ən vacib nailiyyət, görünür, ondadır ki, hər şeyin zəka əsasında nizama salındığını və bunun təsiri nəticəsində də baş verənlərə müdaxilə etmənin mümkünsüzlüyünü dərk edəsən. Hər bir şey loqos və ya Tanrı tərəfindən idarə olunur. İnsan baş verən hər bir şeyi sevinclə qəbul etməyi öyrənməlidir. "Səninlə baş verən hər bir şeyi sənin arzunla baş verən şey kimi yaşamalısan. Elə buna görə də, sən sanki bilərəkdən arzu etməlisən ki, bütün hər bir şey Tanrının iradəsi ilə baş versin". Roma stoiklərindən biri olan Seneka belə yazırdı (Quaestiones naturales III, praefatio). Stoiklər həmçinin xarici dünyaya asketik-əxlaqi münasibəti və xarakterin daxili qüvvələrinin tərbiyə olunmasını təbliğ edirdilər. İnsan stoik sakitlik, yəni taleyin zahiri dönüşlərinə münasibətdə "qorxmazlıq" (apatiya) nümayiş etdirməlidir 103
. Əgər Epikürü estetlik edən və sərhesab burjua ilə müqayisə etmək olarsa, stoik əsl centlmendir! O, dəmir iradəyə malikdir, xarici şəraitə qarşı biganədir və Hindistanın tropik günəşi altında üç milyon "yerli"ni idarə edənlərlərə məxsusdur. İndi, əlbəttə ki, fərdin öz xoşbəxtliyini necə təmin edə bilməsi barədə suala stoiklərin verdiyi cavaba etiraz etmək olar. "Daxili" amillər üzərində hökmranlıq etmək ola bilər ki, bir çox xarici amillər üzərində hökmranlıq etmək qədər çətindir. Şübhəsiz ki, bu samballı etirazdır. Amma eyni zamanda biz xatırlamalıyıq ki, ellinist-Roma dövründə təbiəti (xəstəlikləri, məhsulsuzluğu və i.a.) və siyasi şəraiti idarə etmək imkanı nisbətən az idi. Əgər bizim üçün appendiksi kənarlaşdırmaq qorxudan və ya qəzəbdən xilas olmadan daha sadədirsə, antik insan üçün situasiya diametral əks idi. Buna görə də, stoiklər adamlara nəzarət oluna biləni, yəni onların öz daxili stimullarını idarə etmək məsləhətini verdikləri zaman, bu, tamamilə qeyri-real deyildi. İcma-daxilində-insandan xüsusi fərdiyə keçidə uyğun olaraq ruh (mind) təbiətdən və cəmiyyətdən ayrı olan nəsə daxili bir şey kimi başa düşülməyə başladı. Belə bir anlam müəyyən mənada artıq
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|