Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
242
olduqlarını təsdiq edə bilirdilər. Böyük dövlətlərdə hakimiyyət müəyyən mərkəzi orqanların əlində cəmləşmişdi, bu mərkəzi hakimiyyət bir hökmdardan da ibarət ola bilərdi və ya respublika hökumətindən də ibarət ola bilərdi. Müxtəlif və bir-birinə dost olmayan etnik qruplardan ibarət dövləti mozaikanın "vahidliyinin dəstəklənməsi" məqsədi ilə
hökmdar mərkəzi hakimiyyətin gücləndirilməsi üçün bəzən tanrıyabənzər bir şəkildə təsvir olunurdu. Nisbətən müstəqil siyasi mənada kiçik cəmiyyətlərin aradan çıxması və hakimiyyətin təmərküzləşmə meyli xalqın siyasi hüquqsuzluğunun artımına gətirib çıxardı. Belə dövlətlərdə hər hansı bir hakimiyyətdən məhrum olan azad kişilərə və qadınlara əlavə olaraq fiziki məhv hədlərində olan tamamilə hüquqsuz qullar mövcud idilər.
Ellinist-Roma dövründə yazılanların böyük bir hissəsi itirilmişdir. Elə buna görə də, ayrı-ayrı müəlliflərin və məktəblərin əslində necə düşündükləri barədə bizə nisbətən az şey məlumdur. Bunun təsiri ilə də, bu fəsildə verilən materialın təsviri hipotetik rekonstruksiya xarakterini daşıyır. Bu qeyd-şərti nəzərə almaqla, görünür, aşağıdakıları təsdiq etmək olar. İlkin ellinizm dövründə adamların siyasi hüquqsuzluğu öz intellektual ifadəsini cəmiyyətin fəlsəfi mənalandırılmasından imtina meylində tapmışdı. "Onu dəyişdirmək üçün bizim heç bir imkanımız yoxdur! buna görə də, diqqəti ona yönəltmək lazımdır ki, insan necə şəxsi xoşbəxtliyə nail ola bilər". Belə ki, epikürçülüyün və stoisizmin bütövlükdə və həmçinin onların çoxsaylı cərəyanlarının bütün fərqlərinə baxmayaraq, əlbəttə ki, müəyyən sadələşmə payı olmaqla, demək olar ki, ellinist-Roma dövründə üstünlük qazanan bu fəlsəfi istiqamətlər bir sualın ətrafında dolanırdılar: Şəxsi xoşbəxtliyi necə təmin etməli? Cavablar müxtəlif idi, amma sual(məsələ) mahiyyət etibarı ilə eyni olaraq qalırdı. Əsas hipotez olaraq biz fəlsəfi axtarışların predmetinin ümumən dəyişməsi barədə fərziyəni qəbul edəcəyik. Onların mərkəzində icma-daxilində-insan deyil, təcrid olunmuş, xüsusi fərd dayanmış oldu. Yunanlar insanı cəmiyyətin orqanik(üzvi) və ayrılmaz hissəsi kimi nəzərdən keçirirdilər. Qədim yunanlar üçün özlüyündə kafi ola bilən(bir varlıq) - təcrid olunmuş insan və ya təcrid olunmuş dövlət deyildi, demək olar ki, şəhər-icma idi. Ellinist-Roma dövründə isə, əksinə olaraq, özlüyündə kafi ola bilən(bir varlıq) qismində fərd nəzərdən keçirilirdi. Başqa cür deyilsə, qədim yunanlar düşünürdülər ki, insan təbiəti müstəqil faktor olan şəhər-dövlətdə reallaşır. Amma fərdin özlüyündə kafi ola bilən bir varlıq olaraq ellinistik-Roma
243
anlamı insanı onun sosial ətrafından asılı olmayan daxili təbiətinə şamil edilməsinə gətirib çıxardı. Yuxarıda söylənilənlər, əlbəttə ki, müəyyən dərəcədə sadələşdirmədir. Bəzi sofistlərdə artıq fərdi özlüyündə kafi ola bilən bir varlıq kimi başa düşmək meyli aşkarlanır. Onlarda həmçinin hər bir fərdə tətbiq oluna bilən prinsiplərin mövcudluğu anlamının mənbələri aşkarlanır. Elə buna görə də, aşağıdakı hipotezi də nəzərdən keçirmək maraqlı görünür. Ayrıca fərdin xüsusi reallıq olaraq formalaşması və onun haqqında anlayışın meydana gəlməsi təqribən o zaman baş vermişdir ki, o zaman həm də ümumi dövlətin və onun haqqında anlayışın formalaşması baş vermişdir. Bu halda "insan icma daxilində" barəsində yunan təsəvvürü öz mənasını artıq itirir. Bir tərəfdən, biz təcrid olunmuş "xüsusi" fərdə, digər tərəfdən isə ondan uzaq düşən ümumi dövlətə malikik. Elə həmin dövrdə, Roma stoisizmində "bütün fərdlərə vaxtından və yerindən asılı olmayaraq tətbiq oluna bilən qanun"
hegelçi mənasında müəyyən dialektik inkişafdan danışmağa imkan verir.
b.k.s.154
Klassik dövr yunanlarının əksəriyyətin üçün qanun yalnız lokal cəmiyyətdə yaşayan yunanlar üçün qüvvəyə malik idi. Lakin son antik dövr ərzində isə insanın bir fərd olaraq dialektik əksliyi anlamında bütün fərdlər üçün onların milli və sinfi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq universal olan qanun anlayışı meydana çıxır. Bu anlayış təbii hüquq konsepsiyasının müqəddimələrindən biridir, yəni: elə bir universal normativ qanun mövcuddur ki, təsbit edilmiş bütün konkret qanunlardan yüksəkdir və bütün fərdlərə tətbiq oluna biləndir. Buradan belə bir nəticə çıxır ki, bütün fərdlər prinsipcə eyni qanuna tabedirlər. Bu universal təbii qanun həmçinin cəmiyyətdə qüvvədə olan qanunların tənqidi üçün də əsas verir. Biz XVIII yüzilliyin liberalizm konsepsiyasını müzakirə etdiyimiz zaman fərd anlayışına bir daha qayıdarıq. İndi isə onu qeyd etmək kifayətdir ki, icmada-insanda fərd və ümumi qanuna keçid bir sıra hadisələrə uyğun gəlir. Onların sırasına aşağıdakılar aiddir: siyasi fəaliyyətə marağın itməsi; təkraredilməz şəxsiyyət və şəxsi xoşbəxtlik idealının formalaşması; "insanın daxili
həyatına" Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|