Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
217
(baxın. Fəsillər 5-6) mənzərəsi adlanan sistemə daxil olmuşdur, bu sistem isə Yeni dövrə qədər, Kopernik, Kepler və başqaları tərəfindən tənqidi olaraq nəzərdən keçirilincəyə qədər aparıcı mövqe tutmuşdur. Yeni mexanika (Qaliley, Nyuton) Yer üzərində hərəkətlə bağlı Aristotel anlamını təkzib etdiyi kimi, yeni astronomiya (Kopernik, Kepler, Nyuton) da göstərilən üç müddəanı təkzib etmişdir. Yeni baxışlara görə, bütün dünya eyni qanunlara tabedir. Göy cisimləri sonsuz kainatda dəyişkən sürətlə elliptik orbitlər üzrə hərəkət edir. Aristotel tərəfindən formanın və materiyanın fərqləndirilməsi aktualın və potensialın qarşı-qarşıya qoyulması ilə sıx bağlıdır. Toxum burada və indi (aktual olaraq) yalnız toxumdur, amma o, məsələn, ağac olmaq təbii qabiliyyətini(potensialını) özündə daşıyır. Toxumun özündə daşıdığı qabiliyyətlər reallaşır. Potensial olan aktuallaşır. Aristotel bu (bioloji) baxışı hər bir şey üçün ümumiləşdirir. Bütün ayrı-ayrı şeylər onlara xas olan potensial və aktual vəziyyətlər arasında gərginlik halındadırlar. Hər bir şey öz potensialını aktuallaşdırmağa çalışır. Burada Aristotel miletlilərdən və atomistlərdən fərqli olaraq, dəyişikliyin bioloji izahını təklif edir. Dəyişiklik potensiallığın aktuallaşmasıdır. Dəyişikliklərin izahı zamanı
yoxluğun problematik anlayışından qaçmaq Aristotelə müəyyən mənada nəsib olur. Dəyişiklik varlıq və yoxluq arasında tərəddüd kimi nəzərdən keçirilmir. Törətmə heç nədən (ex nihilo) yaratma deyildir. Bioloji inkişafla və sənətkar fəaliyyəti ilə bağlı olan dəyişikliklər mövcud qabiliyyətlərin reallaşmasını özünə ehtiva edir. Mümkün varlıq bir potensial olaraq mövcuddur. Aktualın və potensialın qarşılıqlı münasibətləri haqqında təlimdən belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Platon üçün olduğu kimi Aristotel üçün də həqiqi olan hazırda mövcud olanla eyni deyildir. (Bu, "gerçəyin "pozitiv", yəni hazırda mövcud olan kimi" pozitivist anlamına ziddir). Aristotel üçün həqiqi olan odur ki, aktuallaşmağa çalışır. İstisnanı xalis aktuallıq təşkil edir, xalis aktuallıq - potensiallıqsız və aktuallaşma olmadan da gerçəkdir. Həqiqi olmaq - aktuallaşmaya qabil olmaq deməkdir. Bunun təsiri ilə, həqiqi dərin dinamik gərginliyə malik olur. Elə buna görə də, gerçəkliyin tədqiqi – mövcud faktların registrasiyasına və sintezinə aid edilə bilməz. O, həmçinin əsas dinamik aktuallaşma prosesinin axtarılmasını da özündə ehtiva etməlidir. Bunun sayəsində fəlsəfə hazırda faktiki olaraq mövcud olanı əslində həqiqi olanın dərk olunması nöqteyi- nəzərindən tənqid etməyə qabil olur. Beləliklə, dünya, Aristotelə görə iyerarxik olaraq qurulmuşdur.
218
Xalis aktuallıq İnsan b.k.s.127 Heyvan Bitki Qeyri-canlı şeylər (daşlar, torpaq) Xalis potensiallıq (xalis materiya)
Qeyri-canlı şeylər (daşlar, torpaq və i.a.) aşağıda yerləşir. Bitkilər mövcud olmanın daha yüksək formasına malikdirlər. Onlar reproduktiv və vegetativ ruha (ruh yunanca, psyche = həyati prinsip) malikdirlər - onlar çoxalırlar və qidalanırlar. Heyvanlar yuxarı səviyyədədirlər, onlar çoxalma və qidalanma qabiliyyətləri ilə yanaşı hiss edən ruha (onlar hiss edirlər) və "hərəkətverici" ruha (onlar yerlərini dəyişirlər: qaçırlar, üzürlər, uçurlar) da malikdirlər. Ən yuxarıda insan dayanır, insan vegetativ, reproduktiv, hiss edən və "hərəkətverici" ruhdan başqa zəka qabiliyyətinə də malikdir. Zəka sözün geniş mənasında yalnız insana xas olan "ruh"dur (psyche logike,
84 . Lakin zəka insani formadır, bu, elə bir formadır ki, insanın heyvani formalarını (çoxalma, qidalanma, hiss etmə, hərəkət qabiliyyətini) elə dəyişir ki, onlar spesifik insani forma üçün, yəni zəka (yunanca, nous) üçün material olurlar. İnsanda onun heyvani formaları zəka tərəfindən sanki nəcibləşdirilir 85 . 84 Bitkilərdə, heyvanlarda və insanlarda qidalanmanın və artımın, hissin, yerdəyişmənin və zəkanın həyati prinsiplərinə əsaslanan Aristotel fərqləndirilməsini istehsalçıların, müdafiə edənlərin və fikirləşənlərin Platon tərəfindən verilmiş fərqləndirilmə ilə müqayisə edin. 85 Biz bəzi hadisələrin "həddindən artıq qiymətləndirilməsi" və "lazımi qədər qiymətləndirilməməsi" barədə danışa bilərik. İnsani xassələrin heyvanlara aid edilməsi heyvanların həddindən artıq qiymətləndirilməsi demək olardı. Bu, bizim nağıllarda və təmsillərdə etdiklərimizdir, burada, məsələn, tülkü və ayı bir-biri ilə danışırlar. Nitq qabiliyyəti rasional həyati prinsiplə bağlıdır ki, bu prinsipə də heyvanlar deyil, insanlar malikdirlər. Elə buna görə də, bizim nağıllarda və təmsillərdə danışdıqlarımız həqiqi deyildir. Amma əgər insana yalnız heyvani xassələr aid edilsə, bu insanların lazımi qədər qiymətləndirilməməsi demək olardı. İnsanların belə bir xarakteristikası müəyyən ölçüdə düzgündür, çünki insanlar heyvanların bütün həyati prinsiplərinə malikdirlər, amma belə bir xarakteristika müəyyən mənada kifayət deyildir. Animizm, yəni mənəvi xassələrin, məsələn, daşlara və ağaclara şamil edilməsi bizim zəmanədə həddindən artıq qiymətləndirmənin o qədər də çox yayılmış forması deyildir. Amma, digər tərəfdən, adamların müstəsna dərəcədə insani həyati prinsiplərdən "aşağı olan" olan həyati Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|