Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
211
Platona görə hissi təcrübə idrakın qeyri-mükəmməl formasıdır. Həqiqi idrak isə ideyaların dərk olunmasıdır. Və bu dərk olunma ideyalar dünyasının hissi dünyanın arxasında olmasını nəzərdə tutur. Aristotel üçün hissi təcrübə, empiriklik daha çox müsbət mənaya malikdir. Mövcud olan və yeganə olaraq mövcud olan, hər şeydən öncə, - ayrı-ayrı şeylərdir (substansiyalardır). Amma biz təfəkkürün köməyi ilə bu şeylərdəki ümumi formaları ayıra bilmək iqtidarındayıq. Abstraktlaşmanın köməyi ilə biz şeylərdəki ümumi formaları dərk edirik. Başqa sözlə, hissi təcrübə və təfəkkür Platon üçün olduğundan fərqli olaraq Aristotel üçün daha artıq bir dərəcədə eyni hüquqludur 82 . Demək olar ki, Aristotel müxtəlif nəzəri elmləri adi təcrübədən müxtəlif abstraktlaşma səviyyələri olaraq şərh etmişdir. Gündəlik həyatda biz maddi şeylərin bilavasitə hissi təcrübəsinə malikik. Fizika ayrıca maddi şeylərin müxtəlif qeyri-mühüm xassələrindən abstraksiya olunur. Onun obyekti burada və indi mövcud olan konkret daş deyildir, bir fiziki obyekt kimi mövcud olan, müəyyən ağırlığa və hərəkətə malik olan daşdır. Riyaziyyat abstraktlaşmanın növbəti dərəcəsidir – bu, şeylərin maddi xassələrindən abstraktlaşmadır, burada şeylər yalnız həndəsi formalar və ya ədədlər kimi çıxış edirlər. Nəhayət, abstraktlaşmanın sonrakı gedişində biz metafizikaya gəlib çıxırıq, metafizika isə bütövlükdə universal prinsipləri və xassələri tədqiq edir. Aristotel sanki hissi təcrübədən abstraktlaşma vasitəsi ilə "yuxarıya doğru" hərəkət edir. Platon isə əksinə, müəyyən mənada " yuxarıdan" başlayaraq, "aşağıya doğru", hisslərlə qavranılan dünyaya doğru hərəkət edir. Amma bu eniş ideyaların reallaşmasıdır. Biz, Platona görə, ideyalardan başlaya bilmərik. Bu müqəddəm şərt yalnız şeylərdə ideyaların varlığını dərk etmə vasitəsi ilə, yəni onların enişlə predmetləşməsi vasitəsilə dialektik olaraq "yuxarıya" çevrilir. Müəyyən və etibarlı olan - artıq əldə edilmiş ideyaların məhz dialektik dərkidir. Biz riyaziyyat, fizika və humanitar elmlər vasitəsi ilə "aşağıya", daha dəyişkən obyektlərə enirik, onların dərk olunması isə getdikcə daha etibarsız və qeyri-müəyyən olur. Heç kəs idrakı müstəsna dərəcədə ideyalar dünyasından başlamır. Bizim hamımız ideyaların dərki yolunda bütün həyat boyu davam edən səylərimizdə "yuxarı" və "aşağı" arasında səyahət etməliyik.
212
Platonizm və aristotelizm arasında fərqlərin nəzərdən keçirilməsinə biz daha, universaliyalar haqqında mübahisəni şərh etdiyimiz zaman qayıdacağıq (Fəsil 6).
Mövcudatın fundamental formaları haqqında fəlsəfi təlimlər, məsələn ideyalar haqqında təlim və ya substansiyalar və xassələr haqqında təlimlər ontologiyaya məxsusdur. İdrakın fundamental formaları haqqında təlimlər isə
epistemologiyaya (idrak
nəzəriyyəsinə) aiddir. Aristotel üçün idraki prosesdə birinci addım ayrıca şeylərin bizim hisslərimiz tərəfindən qavrayışından ibarətdir. Növbəti addım təsadüfidən mühüm və ümumi olanın abstraktlaşma yolu ilə dərk olunmasıdır. Bunun ardınca qeyd edək ki, mühüm və ümumi olan tərifdə ifadə olunur, məsələn, "at"ın bir növ kimi tərifində. Əgər biz növün mühüm xassələrin tərifinə malikiksə, onda biz daha yüksək səviyyənin idrakına malikik, belə ki, indi onun obyekti dəyişməzdir və mühümdür. Deməli, Aristotel biliyin əldə edilməsini bir proses kimi nəzərdən keçirmişdir, bu proses hissi təcrübədən başlanır və abstraktlaşma prosesi kimi mahiyyətin dərk olunması ilə tamamlanır, bu isə mühüm və ümumi olanın aşkar edilməsinə aparıb çıxarır. Aristotel məhz ayrı-ayrı şeylərin, substansiyanın müstəqil mövcudluğa malik olmasını təsdiq etsə də (onun ontologiyasının tezisi), amma o, həmçinin belə hesab edir ki, bizim axtarmalı olduğumuz bilik mühüm və ümumi xassələr haqqındakı bilikdir (onun epistemologiyasının tezisi). Ayrıcanın idrakından ümumi və mühüm olanın idrakına keçiddən (özünəməxsus bir induksiya) sonra məntiqi olaraq ümumi əhəmiyyətə malik olan nəticələr (deduksiya) formasında mahiyyətin idrakı baş verir, bu isə digər həqiqi müddəaların əldə edilməsinə imkan yaradır. Əgər biz atın məməli olduğunu və Pepelin at olduğunu biliriksə, onda biz belə bir nəticə çıxara bilərik ki, Pepel məməlidir. Sillogistikanın ümumi əhəmiyyətə malik olan və zəruri olan nəticələr barədə təlim kimi işlənilmə xidməti Aristotelə məxsusdur. 1500-1600 illərdə yeni eksperimental elmin meydana çıxması ilə bağlı olaraq Aristotelin idrak nəzəriyyəsi əsaslı tənqidə məruz qaldı, çünki Aristotelin idrak nəzəriyyəsi ümuminin mahiyyətə tərif verməyə aparan induktiv formulirovkalarının və onlardan alınan deduktiv nəticələrin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Lakin Aristotel belə Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|