Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
207
bütün yaşıl şeylər üçün səciyyəvi olan xassəyə münasibətdə ümumi anlayışdır. Bununla belə, ideyalar ağıldan asılı olmayaraq nəsə bir fövqəlhissi reallıqda mövcuddurlar. İdeyaların belə anlamından çıxış edərək və ya "üçüncü insan haqqında" arqumentə oxşar kontrarqumentlərə istinad edərək, Aristotel belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, ideyalar şeylərdən heç bir müstəqilliyə, heç bir müstəqil mövcudluğa malik ola bilməz. İdeyalar yalnız şeylər"dədir" və təfəkkür vasitəsi ilə dərk olunur. İdeyalar və şeylərin ideyalara aid edilmə üsulu barədə məsələlərə istinad edərək Platon Parmeniddə ideyalar haqqında təlimin adi versiyasını tənqid edir. Gənc (!) Sokratdan soruşurlar ki, vahid və çox ideyaları mövcuddurmu (həm də riyazi anlayışlar üçün). O, şərtsiz cavab verir ki, "hə". Bəs gözəllik və xeyirxahlıq üçün və həmçinin onlara uyğun gələn anlayışlar üçün ideyalar mövcuddurmu? Cavab yenə də "hə"dir. Bəs insanlar üçün, od və su üçün? "Bəli", amma Sokrat burada daha az əmindir. Bəs saçlar və çirk üçün? Onların da həmçinin öz ideyaları mövcuddurmu? (Mümkündür ki, burada "gənc insanın başında olan saç" deyil, "xörəkdə olan tük", yəni nəsə neqativ olan bir şey nəzərdə tutulmuşdur). Sokrata görə, bu şeylər üçün ideya ola bilməz. Başqa sözlə, nəyin ideyalara malik olması və nəyin isə malik olmaması kifayət qədər qeyri-müəyyən olaraq qalır. Görünür ki, burada dəqiq meyarlar yoxdur. Bununla belə, əhəmiyyətli hadisələr, görünür ki, ideyalara malikdirlər, faydasız şeylər isə yox. Oxşar nəticəni Parmenid belə şərh edir ki, gənc Sokrat adi təsəvvürlərin təsiri altındadır və hələ ki, müstəqil fikirləşmə qabiliyyətinə malik deyildir. Növbəti məsələ - aidiyyat problemi adlanan məsələdir. Əgər ideyalar və şeylər məkanda yer tuturlarsa və aidiyyat məkan kateqoriyaları ilə düşünülürsə, ideyaya aid olan hər bir şey ideyanın bir hissəsini özünə ehtiva edir və ya ideya özünün bir hissəsini hər bir şeyə "verir", beləliklə, biz absurd nəticələrə gəlib çıxırıq. Birinci halda şey ideyaya deyil, onun yalnız bir hissəsinə aiddir. İkinci halda ideyaların eyniyyəti, yəqin ki, alt-ideyaların çoxluğunda itirilir, onlardan hər biri isə ayrıca şeylərə aiddir. Sonra, Platon ideyaları bizim ideallar və anlayışlar kimi nəzərdə tutaraq onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə problemlərini nəzərdən keçirir. Platon ideyalar əleyhinə kontrarqumentlər irəli sürdükdən sonra bu konsepsiyadan imtina edirmi? Parmeniddə o, vahid anlayışının dialektik tədqiqini davam etdirir və bu tədqiq başqasına münasibətdə, özünə münasibətdə və çoxluğa münasibətdə iki
208
alternativ hipotezdən (vahid mövcuddur və vahid mövcud deyildir) çıxış edilərək aparılır. Dialoqun bu hissəsinin şərhi platonşünaslığın əsas problemləri sırasına aiddir. Norveç tədqiqatçısı Egil A. Vüller (Egil A. Wyller, 1925) güman edir ki, dialoqun bu hissəsində Platon öz fəlsəfəsinin ən vacib hissəsini - dialektik təfəkkür üslubunu - ifadə edir. Bu üslub öncə fikrin sərhədlərinə aparır, onların arxasında isə ifadəyə yatımlı olmayan əzəli başlanğıc (alm. Urgrund) aşkar edilir, həmin bu başlanğıc bizim müzakirə edə biləcəyimizin və ifadə edə biləcəyimizin sərhədləri xaricindədir. Təfəkkür sonra əks istiqamətdə, işığın əzəli başlanğıcdan hərəkətinə oxşar olaraq, prinsiplər haqqında təlimin və idrak nəzəriyyəsinin vasitəsi ilə "aşağıya doğru" hərəkət edir, ideyalar burada onların müxtəlif səviyyələrdəki qarşılıqlı əlaqələri vasitəsi ilə ifadə olunur və bu, o vaxta qədər davam edir ki, ideyalar da işıq kimi hislərlə qavranılan dünyanın müxtəlifliyinə və xaosuna səpələnərək yox olur. Bu, o deməkdir ki, dialektik təfəkkürü inkişaf etdirən Platon "neoplatonik mistik"dir. Bu şərhə görə, ideyalar haqqında təlimin ənənəvi anlamı həqiqətin «tısbağa» mövqeyindən görünüşünü xatırladır. İşıq və əzəli başlanğıc "aşağıdan", hissi dünya və şeylər tərəfindən tutulan yerdən görünür və "yuxarı" abstraktlaşma yolu ilə dərk olunurlar. Bu halda ideyalar haqqında təlimin əleyhinə yönələn arqumentləri barışdıra bilən yuxarı işıq xatırlanmır. Analitik yanaşmadan xilas olarkən, biz "qartal" mövqeyində olmuş oluruq, burada biz ən yüksəkdə duran ilkin başlanğıcdan "aşağıya", hissi dünyaya ideyalar dünyası vasitəsi ilə baxırıq. Beləliklə, ideyalar dünyası hipostazlaşdırılmış ümumi anlayışların yığımı deyildir, əzəli başlanğıcdan aşağıya, hissi dünyaya axıb gələn nurdur. Dünyanın ideyalar haqqında təlimin adi şərhində güman olunan idealist ikiləşməsi emanasiyanın bizim neoplatonist fəlsəfədə və teologiyada tapdığımız dinamik nəzəriyyənin xeyrinə dəf olunur 80 .
haqqında təlimin əleyhinə eyni tipli arqumentləri irəli sürmüşlər. Bunun ardınca qeyd edək ki, biz göstərməyə çalışdıq, ki, "eyni arqument" onlardan hər biri üçün müxtəlif məna kəsb edirdi, çünki müxtəlif kontekstlərə (ya Platon, ya da Aristotelin fəlsəfəsinə) istinad edirdi. Elə buna görə də, bu arqumenti kontekstdən və ya onun
80 Neoplatonik Plotinlə və İntibah dövrünün filosofu olan, "neqativ" teologiya adlanan nəzəriyyəni müdafiə edən Nikolay Kuzalı ilə müqayisə edin. Gizli Tanrı, Dem absconditus, "görünən" ola bilməz, çünki o, "görən" gözün bir hissəsidir. Николай Кузанский. О сокрытом Боге. - Николай Кузанский. Сочинения. В двух томах. - М., 1979. Т. 1. - С. 283-288. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|