Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
221
Aristotel üçün təbiətin fəlsəfəsi fizika ilə deyil, ekologiya ilə müəyyənləşir. O, güman edir ki, həyatın öz təbii funksiyalarına və məhdudiyyətlərinə malik olan müxtəlif formaları və müxtəlif həyati prinsiplər mövcuddur ki, heç bir məxluqat onlara heç bir zərər yetirmədən onları poza bilməz. Təbiətin fəlsəfəsinin və təbiət haqqında elmin idrak və hökmranlıq maraqları əsasında fərqləndirilməsi, şübhəsiz ki, mühümdür. O, eyni zamanda belə bir problemi də aşkar bir şəkildə göstərir. Hər şeydən əlavə, ayrıca alimin şəxsi marağını kollektiv fəaliyyətin bir nəticəsi olaraq meydana çıxan elmi tədqiqatın arxasında gizlənən ictimai mənafedən fərqləndirmək olar. Belə güman etmək qəribə olardı ki, Nyuton təbiət üzərində hakimiyyətə sahib olmaqda şəxsən maraqlı idi. Belə bir maraq çətin ki, onun hərəkətverici qüvvəsi ola bilsin və öz etdiyinə bəraət qazandırmaq üçün onun belə bir marağa istinad etməsi də az ehtimallıdır. Bu mənada təbiət üzərində hökmranlıq marağı ictimai qüvvələrə aiddir. O, bizim zəmanədə əhəmiyyətli dərəcədə güclənmişdir və mümkündür ki, o, əvvəllər əhəmiyyətli dərəcədə zəif idi. Əgər dünyaya Demokrit ruhunda, mexaniki dünyaanlam baxımından nəzər salınsa, onda həyatın ali formalarının məhvinə gətirə bilən ekoloji böhran müəyyən mənada şeylərin fundamental nizamının pozulması olmayacaqdır. Yalnız kəmiyyət xassələrinə malik olan maddi hissəciklər ekoloji sarsıntılardan sonra da boşluqda öz mexaniki hərəkətlərini davam etdirəcəklər. Bu mənada təbiətin anlaşılması üçün Demokrit tərəfindən istifadə olunan kateqoriyalar ekoloji olaraq neytraldır və deməli, praktik nöqteyi-nəzərdən də qeyri- adekvatdır. Ekoloji məqam mexaniki atomizmə insani dəyərlər və keyfiyyətin qavrayışı kimi subyektiv kateqoriyaların əlavə olunması yolu ilə də ifadə oluna bilməz 89 . Səbəb ondadır ki, ekosistemdə baş verən ekoloji böhran Yerdəki destruktiv dəyişiklikləri nəzərdə tutur,
idilər. Sonuncu məqsədə nail olmaq üçün hipotetik-deduktiv metod və abstrakt riyazi anlayışlar daha effektli oldu. (Müqayisə edin. Fəsil 7). 89 Təbiətin mexaniki anlamı insanı hislərlə qavranılan dünyanın keyfiyyət tərəfi ilə yalnız yanlış bir qaydada bağlanmır. O, eyni zamanda insanın təbiət üzərində hökmranlıq imkanını da irəli sürür. Düşünən varlıqla (res cogitans) və məkani varlıq (res extensa) arasında Dekart tərəfindən göstərilən fərq cəmiyyətin belə bir anlamı ilə müəyyən paralelə malikdir ki, bütün mövcudat gəlirini hesablayan subyektə və çiy materiala bölünmüşdür. Sonuncunun qismində heyvanlar, daşlar və insani varlıqlar çıxış edirlər – onların hamısı özünün intellekti sayəsində onlardan istifadə edən və onları öz nəzarəti altında saxlaya bilən subyekt üçün obyektlərdir. 222
hətta əgər insan mövcud olmasa belə. (Məgər təbabətdə xəstə və sağlam arasındakı fərq canlı varlığın özündə deyilmi, fizikaya isə belə fərq məlum deyildir). Buna görə də, təbiətin elə bir fəlsəfəsi zəruridir ki, onun kateqoriyaları daha çox ekoloji məqamı anlamaq üçün yararlı olsun. İnsan ekoloji proseslərdə iştirak etdiyi üçün bu fəlsəfə həm insan üçün, həm də təbiət üçün yer ayırmalıdır. İlk yunan filosofları təbiəti bir bütöv, physis kimi nəzərdən keçirirdilər, insan burada təbii olaraq verilmiş qarşılıqlı əlaqələrin tərkib hissəsi idi. Beləliklə, yunan naturfilosofları üçün təbiətin ekoloji fəlsəfəsi fiziologiya (physiology), təbiətdə bir bütöv olaraq qarşılıqlı əlaqələr haqqında təlim idi. Physis funksional totallıqdır, burada hər bir şey məqsədinə uyğun olaraq öz funksiyasını yerinə yetirir. Təbii funksiyalar sərhədlərindən kənara çıxma nizamsızlığa, xaosa apara bilən təkəbbürdür (hybris). Şeyə onun təbii məkanında təbii olaraq xas olan atributların harmonik reallaşması həm təbiətdə, həm də cəmiyyətdə düzgündür. Təbii son sərhədlər daxilində həyatın müxtəlif formaları ilə mühit arasındakı düzgün qarşılıqlı təsir məhdud və harmonik bütöv olaraq kosmosu, kainatı təşkil edir. Xatırlatmaq olar ki, bu gün suda, havada və torpaqda çirklənmə baş verir, enerji mənbəyi olaraq isə son nəticədə Günəş çıxış edir. Məhz od, hava, su və torpaq Aristotel və bir çox digər yunan naturfilosofları üçün bazis elementləri idi. Aristotel üçün hər bir şey öz təbii məkanına malik idi. Çirklənmə "öz yerinə" uyğunsuzluq deməkdir, bu zaman şeylər o mühitdədirlər ki, burada olmamalıdırlar. Bu mənada Demokritin "atomistik" kainatında çirklənmə mövcud deyildir. Aristotel, Demokritin əksinə olaraq, cüt anlayışlardan, məsələn, yuxarı və aşağı, quru və nəm, isti və soyuq anlayışlarından istifadə etmişdir. Səhra, tundra və rütubətli meşə arasındakı fərqlər ekoloji olaraq vacibdir. Amma mexaniki dünyaanlamada onlar bu kontekstdə çıxış etmir. Bu, canlı və cansız arasındakı, canlı varlıqlara xas olan müxtəlif həyati prinsiplər arasındakı fərqlərə də aiddir. Bu, bitkilər üçün - qidalanma, inkişaf və çoxalma qabiliyyəti, heyvanlar üçün – əlavə olaraq həm də hərəkət və hiss etmə qabiliyyəti, insanlar üçün isə, bütün bunlardan başqa, həm də təfəkkür qabiliyyətidir. Beləliklə, ekologiya, yəqin ki, təbiətin Qaliley və Nyuton ruhunda anlaşılan mexaniki-atomistik mənzərəsi hədlərindən kənarda qalır. Amma o, təbiətin Aristoteldə və başqa yunan filosoflarında aşkar edilə bilən fəlsəfəsinə yaxındır. Bizim zəmanədə Aristotelə və ona yaxın filosoflara müraciət iki məqsədi nəzərdə tutur. Bunlardan birincisi – təbiətin və təbiətə münasibətdə bizim tutmalı olduğumuz Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|