Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
196
"tam kompetensiyaya" malik olanlarla (həm olana həm də olmalı olana münasibətdə) bu kompetensiyadan məhrum olanlar arasındakı fərq – postulat olmaqdan daha çox deyildir. Real problem isə ondadır ki, heç bir kəs hər bir şeyin bilicisi deyildir və heç kəs faktlara, dəyərlərə və ya perspektivlərə münasibətdə tamamilə biliksiz, tamamilə nadan deyildir. Deməli, xalq hakimiyyəti ilə kompetent olanlara məxsus hakimiyyət arasında qarşılıqlı əlaqə problemi əhəmiyyətli dərəcədə mürəkkəbdir. Amma, təsdiq etmək olar ki, Platon tərəfindən irəli sürülən tələblər normal insani qabiliyyətləri üstələyir. O, adamlardan o şeyi tələb edirdi ki, insanlar buna çətin ki, qabil idilər və ya onlar çətin ki, bunu etmək istəyəydilər. Lakin insanlar əslində nə istəyirlər? Adamları istədiklərini deməyə nə vadar edir, - manipulyasiyamı (siyasətmi) və ya anonim qüvvələrmi? Axı insanların öz arzuları barədə danışdıqları heç də həmişə onların həqiqətən də istədikləri ilə uzlaşmır. Bu, bir sosioloji faktdır. İnsanların "həqiqətən nə istədiklərini" Platon haradan bilir? Məgər o, təsdiq etmirdi ki, insanlar əslində reallaşdırmaq iqtidarında olmadıqlarını, məsələn ailə və xüsusi mülkiyyət olmadan cəmiyyətin xatirinə yaşamağı "real olaraq istəyirlər". Ehtimal ki, Platon belə cavab verərdi ki, ideal təhsil sistemi, əslində, hər bir kəsi cəmiyyətdə onun əsl yeri ilə təmin edir, yəni hər bir kəs, əslində, nəyə qabildirsə, onu da etməlidir, hamıdan yaxşı bir tərzdə hazırlaşdığını etməlidir. Elə buna görə də, ideal cəmiyyətdə hər bir kəsin məşğuliyyəti onun qabiliyyətlərini üstələməməlidir. Əksinə, hər bir kəs öz "qabiliyyətlərinə uyğun olaraq" və ya özünün daha yaxşı xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq yaşamalıdır. Bizim həqiqətən də "istədiyimiz" - bizim qabiliyyətlərimizi ən yaxşı bir qaydada reallaşdırmaqdır. Bu halda fəzilət ideyası nəyin ən yaxşı olduğunu müəyyənləşdirir. Bizim nə etməli "olduğumuzu" müəyyənləşdirmək üçün bu ideyadan başqa digər bir əsas mövcud deyildir. Nəyin xeyirxahlıq olduğunu insanların heç də təsadüfi və dəyişkən mövqeləri, fikirləri deyil, məhz vahid və dəyişməz olan fəzilət ideyası müəyyənləşdirir. Beləliklə, hər bir kəsin həqiqətən istədiyi odur ki, onu eyni zamanda həm edə bilir və etməlidir. Elə buna görə də, bu nəzəriyyədə şəxsi və ictimai mənafelər arasında ziddiyyət mövcud deyildir. Beləliklə, eqoizm, Platona görə, sadəcə olaraq bir əxlaqi səhv deyildir. Eqoizm o faktı ifadə edir ki, insanlar insani varlıq olmanın nə məna daşıdığını prinsipial olaraq başa düşmürlər. Onlar başa düşmürlər ki, şəxsi və ictimai mənafelər uzlaşırlar; nə cəmiyyət fərdə münasibətdə nəsə zahiri bir şey deyildir, nə də insan həmişə cəmiyyət 197
daxilində deyildir. Eqoist insan ruhi xəstəyə bənzəyir, o ruhi xəstəyə ki, ayaqlarını çəlləyə qoyaraq ağac kimi yetişə biləcəyini hesab edir. O, qətiyyən başa düşmür ki, insan olmaq nə deməkdir. Bunu başqa sözlə ifadə edək. Eqoizmi və altruizmi qarşı qarşıya qoyma fərd və cəmiyyət arasında o fərqi nəzərdə tutur ki, Platon ona qarşı etiraz edir. Fərd və cəmiyyət yalnız abstraksiyada özləri üçün kifayət dərəcədə yetərli ola bilirlər. Reallıqda insanlar və cəmiyyət ayrılıqda mövcud deyildir. Fərdin arzuları və ictimai borc arasında ziddiyyət adlanan şey, Platona görə, bir yanlışlıqdır. Düzgün cəmiyyətdə fərdin arzu etdiyi - cəmiyyətin ondan tələb etdiyidir, yəni, hər bir insan özünün ən yaxşı keyfiyyətlərinin reallaşmasına və əmək bölgüsü vasitəsi ilə öz həqiqi tələbatların ödənilməsinə çalışır ki, bu da peşə öhdəliklərinin ədalətli bölgüsü üzərində qurulmalıdır 75 .
edənlər özlərinin şəxsi xoşbəxtliyinin nədən ibarət olduğunu başa düşmürlər, onlar başa düşmürlər ki, azadlıq onların öz həyatlarının azad bir şəkildə reallaşmasından ibarətdir və bu da yalnız cəmiyyətdə mümkündür. Platonun əsas insani hüquqlara qəsd etdiyini güman edənlər başa düşmürlər (Platon, ehtimal ki, belə deyərdi) ki, hüquqlar, deyək ki, dişlərdən və saçlardan fərqli olaraq, insanın cəmiyyətdən asılı olmayaraq malik olduğu bir şey deyildir. Hüquqlar insanların cəmiyyətdə yerinə yetirdikləri rolla və funksiyalarla ayrılmaz olaraq bağlıdır. Platonun siyasi təlimi avtoritarizm təhlükəsi momentlərini özündə daşımırmı? Müəyyən dərəcədə - bəli, əgər onu hərfi olaraq və bizim müasir anlamda başa düşsək. Platonun "avtoritar hakimiyyət tərəfdarı" olması hər şeydən əlavə, özünü onun belə bir inamında göstərir ki, bizim "kompetent" olmağımız üçün hansı "dərsləri" öyrənməli olduğumuzu və hansı "imtahanları" verməli olduğumuzu o bilir! Platon adamlara özünün dövlət haqqında təliminin müqəddəm şərtlərini müzakirə etmək imkanını vermir. Onun vətəndaşları bu təlimin başlıca prinsipləri ilə bağlı heç bir rasional məsələni qarşıya qoymaq imkanına malik deyillər. Azad və tənqidi düşüncələrə burada yol verilmir. Platonun müdafiəsi məqsədilə onu demək olardı ki, o, öz ideal dövlətini həyatda tamamilə reallaşdırmaq üçün əslində heç bir zaman
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|