Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aristotel və ekologiya
219
Bu sırada insan maddi mövcudluğa malik olan sonuncu məxluqatdır. Aristotel özünün iyerarxik olaraq qurduğu dünyasında ən yuxarı pilləni ilk prinsip (ilk forma) olan Tanrı üçün ayırır, Tanrı hər cür potensiallıqdan və deməli, həm də hərəkətdən məhrum olan xalis aktuallıqdır. Tanrı öz özü ilə də sükunət vəziyyətindədir. Beləliklə, Aristotelin metafizikası teologiya ilə, ali varlıq haqqında təlimlə tamamlanır. O, şəxsləndirilməmiş Tanrıdır. Aristotel ali varlığı "hərəkətsiz hərəkətverən" olaraq
başa düşür, o, sükunət vəziyyətindədir (heç bir potensiallığı olmayan xalis aktuallıqdır) və bunun sayəsində də qalan hər bir şeyin son məqsədidir (yunanca,
bir şeyi ona xas olan üsulla və müəyyən zaman ərzində). Bu, iyerarxik olaraq anlaşılan dünyanın aşağısında xalis materiya (potensiallıq) yer alır, xalis materiya mahiyyətin "xaricində duran"dır ki, onu da biz təsəvvür edə bilmirik, belə ki, o, aktuallığa (aktual xassələrə) malik deyildir. Aristotelin iyerarxik dünyasında hər bir şey ona xas olan imkanları (potensiallığı) ən yaxşı bir qaydada reallaşdırmağa çalışır. Hər bir şeyin məqsədi (telos) elə bundadır. Hər bir şey "ali"nin təşnəsidir. Bu mənada şeyin potensiallığının aktuallaşması teleolojidir. Bu yanğı və dəyişikliklər vasitəsi ilə bu reallaşma hər bir şeyə xasdır. Amma hər bir növ dünyada öz yerinə malikdir (Darvinlə müqayisə edin, Fəsil 23). Bu dünyagörüş böyük bir təsirə malik olmuşdur və digər amillərlə yanaşı bəzi xristian filosofları tərəfindən qəbul edilmişdir (məsələn, XIII əsrdə Foma Akvinalı tərəfindən).
Xarakterik bir haldır ki, Aristotel üçün çıxış nöqtəsi olaraq çox zaman Demokritdə olduğu kimi ölü təbiət deyil, canlı təbiət xidmət edir. Bununla əlaqədar olaraq izahın iki modeli arasında seçim barədə danışmaq olar. Onlardan biri anlayışlarını canlı orqanizmlərin tədqiqindən, digəri isə cansız təbiətin tədqiqindən götürür. Demokrit hər bir şeyi mexaniki, qeyri-üzvi anlayışların və qanunların köməyi ilə izah etməyə çalışır: "bilyard daşları" modeli. Son nəticədə o, bioloji
220
(və sosial) fenomenlərin izahı problemi ilə rastlaşır. Aristotel isə hər bir şeyi bioloji, orqanik kateqoriyaların vasitəsi ilə izah etməyə səy edir: "orqanik" model. Elə buna görə də, o, daşlar və hava da daxil olmaqla bütün şeylər haqqında deyir ki, onlar öz "təbii yerlərinə" malikdirlər və öz təbii məqsədlərini "axtarırlar" 86 . Görünür, demək olar ki, Aristotel üçün çıxış nöqtəsi olaraq əməl anlayışı, Demokrit üçün isə hadisə anlayışı ön plana çıxır. Hadisə təbiətdə baş verən elə bir vaqiədir ki, onu biz müşahidələrin köməyi ilə və onun mexaniki səbəbiyyət qanunlarının üzə çıxarılması məqsədi ilə öyrənirik. Əməl - sosial fenomendir, o, onu düşünərək yerinə yetirən şəxsi, yəni nə etdiyini bu və ya digər dərəcədə dərk edən şəxsi nəzərdə tutur. Aristotelin səbəbiyyət nəzəriyyəsi "məqsədyönlü" əməllərin anlaşılması üçün xüsusən yararlıdır. Amma təbii hadisələr Aristotelin bu nəzəriyyəsinin kontekstinə pis yatımlıdır. Lakin Demokrit kimi filosoflar hadisələrdən başlayır və əməllə, niyyətlə, subyektlə və intersubyektivliklə bağlı olan sosial hadisələrin izahı zamanı çətinliklərlə qarşılaşırlar. Elə buna görə də, İntibah dövründən sonra öz işini hadisələrdən (onlar təbii-elmi planda başa düşülür) başlayan mütəfəkkirlər reallığın sosial tərəfinin izahı zamanı mütəmadi olaraq problemlərlə qarşılaşmışlar. On doqquzuncu əsrdə sosial elmlərin formalaşmasından (Kont, Marks, Mill və Tokvil) sonra onların əsas problemləri daimi olaraq əməllərin və hadisələrin qarşı- qarşıya qoyulmasından yaranan kolliziyalar sahəsində olmuşdur. Aristotel üçün təbiətin fəlsəfəsi 87 müəyyən mənada bizim hislərlə qavradığımız təbiətin təsviridir. O, hiss olunan təbiətə aid olan ümumi anlayışlarla, yəni torpaq, su, hava və od, "yuxarı" və "aşağı" və i.a. kimi bazis elementləri ilə mühakimə yürüdür 88 . Başqa sözlə, 86 Bu, onun ifadə üsuludur ki, bizim konseptual terminlər bitkilərin və heyvanların təsviri üçün yaxşıdır, amma cansız şeylərin təsviri üçün isə bir o qədər də uğurlu deyildir. Beləliklə, Aristotel və Demokrit təbiətin monist fəlsəfəsinin iki alternativini təmsil edirlər. (Öz tərəfindən, Dekart orqanikin və qeyri-orqanikin qarşı-qarşıya qoyulması ilə uzlaşmayan bir fərq üzərində qurulan dualist fəlsəfəni təklif etdi. 87 Təbiətin bu fəlsəfəsi "fizika", yəni physis və ya təbiət haqqında təlim adlandırılırdı. Belə ki, Aristotelin ilk fəlsəfəyə həsr olunmuş əsərləri təbiətin fəlsəfəsi üzrə əsərlərdən (fizikadan) sonra yerləşdirilmişdi və ilk fəlsəfə metafizika (meta ta physica – yəni fizikadan ("fiziki" əsərlərdən, fizikadan sonra gələn)) adlandırılmışdı. 88 Aristotelin təbiət fəlsəfəsi demək olar ki, təbiətin anlaşılmasına olan insani maraqdan doğmuşdur, bu isə Yeni dövr alimlərinin mövqeyinə əks idi, Yeni dövr alimləri bunun əksinə olaraq təbiət üzərində hökmranlıqdan maraqlı Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|