Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
215
Buna əlavə olaraq, Aristoteldən gələn ənənələrdə materiya adətən qadın başlanğıcı ilə, forma, formalaşdıran isə kişi başlanğıcı ilə əlaqələndirilir. Oxşar anlam çox zaman adi şüurda qeyri-aşkar bir şəkildə mövcuddur, məsələn, ana torpaq passiv material kimi nəzərdən keçirilir, torpaq o zaman məhsuldar olur ki, əkinçi onu şumlayır və toxum səpir. Biz dörd səbəbi və ya prinsipi sənətkar işinin nümunəsində illüstrasiya etdik. Bu, tamamilə Aristotel ruhundadır, onun düşüncələri çox zaman müxtəlif sənətlər üçün səciyyəvi olan yaradıcı proseslərin analizinə əsaslanırdı. Aristotel eyni zamanda bundan biologiyada çıxış nöqtəsi olaraq istifadə etmişdir 83 .
orqanizmlər (məsələn qızılgüllər və pişiklər) özlərini öz inkişaflarının nəticəsi kimi yaradırlar, son səbəb və hərəkətverici səbəb demək olar ki, müəyyən mənada şeylərin öz daxilindədir. Onlar məqsədə və hərəkətverici qüvvəyə məsələn duluzçu tərəfindən olduğu kimi xarici təsir nəticəsində deyil, özlüyündə malikdirlər. Burada biz təbiət və insani fəaliyyət (mədəniyyət) arasındakı fərqlə rastlaşırıq. Təbii şeylər, insan tərəfindən yaradılmışların əksinə olaraq dörd səbəbə və ya prinsipə, özlüyündə malikdirlər. Amma, heç də bütün təbii şeylər belə deyillər. Cansız şeylər, məsələn, daş və su inkişafla xarakterizə olunmur. Onlara münasibətdə son səbəb barədə danışmaq kifayət qədər problematikdir. Amma, Aristotelin "təbii" və "məcburi" adlanan hərəkətlər barədə təlimi son səbəbləri qeyri-üzvi təbiətlə əlaqələndirməyə imkan verir. Hər şeydən öncə qeyd etmək lazımdır ki, Aristotel dəyişikliklərin dörd tipini irəli sürmüşdür. 1) Substansial dəyişikliklər substansiyaların (şeylərin) yaranması və yox olması ilə əlaqədardır. Nümunə üçün atın doğuluşunu və ölümünü götürmək olar. 2) Keyfiyyət dəyişiklikləri substansiyanın (şeyin) xassələrinin dəyişiklikləri ilə bağlıdırlar. Nümunə üçün yarpağın yaşıldan sarıya çevrilməsini götürmək olar. 3) Kəmiyyət dəyişiklikləri onunla bağlıdır ki, substansiyalar (şeylər) daha böyük (və ya daha kiçik) ölçülü xassələrə malik olmağa başlayırlar. Deyək ki, pişik daha ağır və daha kök və ya daha yüngül və daha arıq olur. 4) Məkan dəyişiklikləri substansiyanın (şeyin) məkanda öz yerini dəyişməsi ilə bağlıdır. Onlar o zaman baş verirlər ki, məsələn daş yerə düşür və ya ox hədəfə yönəldilir.
216
Təbii və məcburi hərəkətlər haqqında təlim dəyişikliklərin sonuncu tipinə aiddir. O, belə bir gümandan çıxış edir ki, hər bir şey dörd elementdən ibarətdilər: oddan, havadan, sudan və torpaqdan. Bunlardan ilk ikisi "yuxarıya" qalxmağa (od havaya nisbətən daha çox səy göstərir), qalan ikisi isə "aşağıya etməyə" (torpaq sudan daha çox səy göstərir) çalışırlar. Müxtəlif şeylər elementlərin qeyri-münasib miqdarından təşəkkül tapmışlar. Deməli, özlərində daha çox torpağı daşıyan şeylər təbii olaraq "aşağıya" üz tuturlar. İçərilərində havanın üstünlük təşkil etdiyi şeylər içərilərində torpağın üstünlük təşkil etdiyi şeylərə nisbətən təbii olaraq yuxarıda olacaqlar. İçərilərində odun üstünlük təşkil etdiyi şeylər yuxarıya üz tutacaqlar, onların altında isə içərilərində havanın üstünlük təşkil etdiyi şeylər yerləşəcəkdir. Bu, o deməkdir, ki, məsələn, ayrıca şeylərin yerə düşməsi onların "öz təbii yerinə meyli" ilə izah olunur, bu meyl isə onlarda dörd elementin münasibəti ilə müəyyənləşir. Beləliklə, düşmə hərəkəti son səbəbin köməyi ilə izah olunur. Dörd səbəbdən istifadə edərək, demək olar ki, şeyin təbii yeri onun son səbəbidir, şeyin ağırlığı onun hərəkətverici səbəbidir, onun təbii yerinə aparan yol formal səbəbdir və şeyin hazırlandığı material onun maddi səbəbidir. O zaman ki, biz oxu horizontal istiqamətdə buraxırıq, o, öncə horizontal olaraq hərəkət edir, sonra tədricən aşağı enməyə başlayır və bucaq altında yerə düşür. Ox yaydan buraxıldığı zaman birbaşa olaraq yerə düşmür. Oxa onun "təbii" hərəkətindən, yəni birbaşa yerə düşmədən fərqli bir hərəkət, yəni müəyyən istiqamətdə hərəkət verilmişdir. Yaydan buraxılmış ox o istiqamətdə hərəkət etməyə "məcburdur" ki, onun ondan başqa bir seçimi yoxdur. Aristotelin "məcburi" hərəkət barədə təliminin məğzi elə bundadır. Oxşar hadisələri İntibahdan başlayaraq başqa cür izah edirlər, bu izah zamanı son təbii səbəblər haqqında təsəvvürlə yanaşı, həm də "təbii" və "məcburi" hərəkət anlayışlarını da rədd edirlər (Qaliley). Aristotel astronomiyada dünyanın yuxarı və aşağı sferalarını fərqləndirmişdir. "Təbii" və "məcburi" hərəkətlər haqqında təlim dünyanın Yerə yaxın olan hissəsinə ("ayaltı dünya"ya) tətbiq olunmuşdur. Ulduzlar və planetlər yuxarı sferaya məxsusdurlar, hərəkət burada mükəmməl çevrələr üzrə və daimi sürətlə həyata keçirilir. Aristotelin astronomiyası üç fundamental hipotezdən çıxış edir. 1) dünya yuxarı və aşağı sferalara bölünmüşdür, bunlardan da hər birinə hərəkətin spesifik qanunları xasdır. 2) Yuxarı sferada hərəkət dairəvidir. 3) Göy cisimləri çevrələr üzrə daimi sürətlə hərəkət edirlər. Bundan da daha çox deyilsə, dünya bir son olaraq başa düşülürdü. Bütün bu müddəalar dünyanın Ptolemey (akme 127-145-ci illər) Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|