Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
141
bir məna verərdi ki, hökmdar öz-özündən soruşur: "Mən öz təbəələrimdən necə davranış istəyə bilərəm?" Əgər cavab belədirsə ki, onlar tabe olmalıdırlar, onda bu o mənanı verir ki, ölçü prinsipi hakimiyyət və tabeçilik ənənəsi ilə uyuşur. Konfusi sistematik fəlsəfəni inkişaf etdirmədi. Hər şeydən öncə, o, insanlar arasında münasibətlərlə bağlı faydalı məsləhətlər verdi və həmçinin bir çox öyüdlərə dəqiq ifadə forması verdi. Onun ətrafında ardıcılların böyük dəstəsi yaranmışdı və bu dəstə də "konfusiçiliyə" praktik olaraq başlanğıc verdi. Konfusiçilik elə indinin özündə də Çin mədəniyyətində və cəmiyyətdə mühüm rol oynayır. Praktik fəlsəfənin nəsihət, aforizm və kiçik hekayətlər formasında ifadə tərzi müasir Çin üçün də səciyyəvidir. Maonun Qırmızı kitabı (Maos Red Book. Quotes by chairman Mao Tse-tung) buna nümunə ola bilər, bu kitab Mao Tsze-duna (1893-1976) iqtibaslar üzərində qurulmuşdur. Konfusian etika sonradan Men-tszı (Mencius və ya Meng Zi, b.e.ə. təqribən 371-289) tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. O da, Konfusi kimi belə hesab edirdi ki, insan xeyirxah olaraq doğulmuşdur və bu xeyirxahlıq tərbiyə yolu ilə inkişaf etdirilə bilər. Öz dövrünün bir çox digər çin filosofları kimi, o, da həyatını müxtəlif imperator saraylarında keçirmiş, şahzadələri iki mühüm fəzilətə - insansevərliyə (jen) və ədalətə (i) öyrətmişdir. Daosist fəlsəfə
Konfusiçilik praktik və siyasi olaraq etik fəlsəfəni inkişaf etdirdiyi halda, daosizm (və ya taosizm) daha çox mistisizmlə və holist təfəkkürlə səciyyələndirilirdi. Çinin mədəni həyatında daosizm ənənələrinin ən böyük nümayəndəsi Lao-tszı (Lao Tzu) idi. Daosizmin digər nüfuzlu mütəfəkkiri Çjuan-tszı (Chuang Tzu, b.e.ə. 369-cu ildə anadan olmuşdur) hesab olunur. Lao-tszının həyatı barədə az şey məlumdur. Səhih olan məlumat yalnız odur ki, o, Konfusinin yaşca böyük müasiri idi. Belə hesab olunur ki, o, tənhalıqda yaşamışdır və şöhrətdən qaçmışdır. Lao-tszının adı onun məşhur əsərindən Dao de tszin (Yol və onun fəzilətləri barədə Kitab və ya Dao
onun tərəfindən yazılması şübhə doğurur. Mümkündür ki, bu kitab onun ardıcılları tərəfindən yazılmışdır.
anlaşılması çətindir və onun şərhi böyük problemlər yaradır. Çox vaxt Lao-tszını da Heraklit kimi "sirli" və "əlçatmaz" adlandırırlar. Dao de
142
Bu onu praktik yönümlü konfusian fəlsəfədən fərqləndirir. O, həmçinin adətən konfusian ənənə ilə səsləşən bir sıra əsas fəlsəfi müddəalardan da kənarda dayanır. Lao-tszı üçün fundamental anlayış "dao" anlayışıdır. Dao barədə deyilir ki, o, "qeyri-müəyyəndir", "sonsuzdur", "dəyişməzdir", "məkan və zaman baxımından sərhədsizdir", "həm xaosdur, həm də forma". Oxşar söz simvolları yalnız işarə etdiklərinə işarə vura bilərlər. Dil, ciddi mənada, bu hal üçün qeyri-adekvatdır, o, daonun nə olduğunu deyə bilmir, dao barədə yalnız gümanlarını söyləyir, hətta bu mənfi təyinlər yolu ilə edildikdə belə. Oxşar yanaşma qərb təfəkküründə mənfi (apofatik) teologiya ilə səsləşir, mənfi (apofatik) teologiyaya uyğun olaraq biz Tanrı barədə müsbət (müəyyən) bir fikir söyləmək iqtidarında deyilik. Biz yalnız onun nə olmadığını təsdiq edə bilərik. Bununla belə, Lao-tszının dao barədə mühakimələri yunan naturfəlsəfəsində istifadə olunan suallar və onlara verilən cavablarla bir çox ümumi cəhətlərə malikdir. Belə ki, Anaksimandr hesab edirdi ki, "ilk başlanğıc" apeyrondur, qeyri-müəyyəndir və sərhədsizdir. Burada, şübhəsiz ki, dao və apeyron arasında bəzi semantik oxşarlıqları görmək olar. Anaksimandr kimi, Lao-tszı da təsdiq edirdi ki, dao Səmadan və Yerdən daha öncədir, dao mövcud olan hər bir şeyin doğuluşunun və məhvinin mənbəyidir. O, obrazlardan istifadə edirdi və dao bu obrazlarda "dünyanın anası", mövcud müxtəlifliyin ilkin nöqtəsi kimi təqdim olunurdu. Mümkün izah budur ki, dao varlığın mahiyyəti, ilkin qeyri-müəyyən qüvvə, mövcud olan hər bir şeyin əsası kimi çıxış edir. Lakin başqa yerlərdə Lao-tszı deyir ki, "varlıq yoxluqdan törəyir". Mümkündür ki, o, ilkin qüvvəni və ya "varlığı" nəzərdə tutur, bu ilkin qüvvə və ya "varlıq" daonun şeyə və ya nəsə mövcudata çevrilməsinin qarşısını almaq üçün "yoxluqla" şərtlənmişdir. Oxşar şərhlər bir sıra qeyri-müəyyənliklərlə bağlıdır, amma əgər onlar qəbul olunsa, təsdiq etmək olar ki, Lao-tszı dao problemini Sokrata qədərki filosofların substansiya probleminə analoji qaydada qoymuşdur. Lao-tszının dəyişikliklə bağlı nöqteyi-nəzəri ilk yunan fəlsəfəsi ilə aşkar paralellərə malikdir. Görünür, o, belə hesab edirdi ki, bizim mövcudluğumuzda ədalət prinsipinin nəsə bir əsası vardır. Bu prinsipə görə, nəsə həddindən artıq olduğu halda, əks reaksiya yaranır: "Xoşbəxtlik bədbəxtliyə çevrilir, xoşbəxtlik bədbəxtlik üzərində qurulur". Nəsə öz ifrat nöqtəsinə gəlib çatırsa, öz əksliyinə çevrilir. Həddindən artıq xoşbəxtlik kədərə çevrilir. Həddindən artıq bədbəxtlik sevincə çevrilir. Deməli, nəsə bir qüvvə mövcuddur, nəsə öz təbii sərhədlərindən kənara çıxdıqda, həddindən artıqlıq (hybris) təntənə çaldıqda, nizam bərpa olur, olmalıdır və ya olacaqdır. Oxşar Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|