Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
146
şərtlənirdi. B.e.ə. 450-cü il ərəfəsində yunanlar artıq mürəkkəb məsələləri dəqiq və ardıcıl olaraq müzakirə etməyi öyrənmişdirlər. İlk yunan filosofları bütün dəyişikliklərin daimi başlanğıcı barədə, çoxcəhətlilikdə vəhdət barədə sualları öz qarşılarına qoyduqları kimi, onların sələfləri universal əhəmiyyətə malik əxlaq barədə və universal əhəmiyyətə malik siyasi ideal barədə düşünürdülər. Onlar belə hesab edirdilər ki, universal əhəmiyyətə malik olan əxlaq və universal əhəmiyyətə malik olan siyasi ideal adətlərin və ənənələrin müxtəlifliyi arxasında gizlənmişdir. Bu, formal olaraq eyni məsələdir, eyni sualdır. Amma bu suala cavablar isə müxtəlif idi. Bəziləri belə hesab edirdilər ki, universal əhəmiyyətə malik olan bir əxlaq və bir siyasi ideal mövcuddur. Onlar Tanrı və ya təbiət tərəfindən müəyyənləşib. Digərləri isə güman edirdilər ki, əxlaq ya cəmiyyət tərəfindən, ya ayrıca götürülmüş insan tərəfindən törədilib, universal və yeganə düzgün olan nə əxlaq, nə də siyasi ideal mövcud deyildir. Antroposentrik dövrün sonlarına doğru (b.e.ə. təxminən 400-cü il) belə bir faktı təsdiq etmək adi hala çevrildi ki, əxlaq və hüquq o mənada nisbidirlər ki, onlarla bağlı olan məsələlərin həlli zamanı ayrıca götürülmüş insanın şəxsi fikrindən başqa bir meyar mövcud deyildir. Əxlaq və hüquq son dərəcə müxtəlifdir, zövq və həzz formaları barədə mühakimələr kimi. Bu nöqteyi-nəzəri daha ardıcıl bir surətdə müdafiə edənləri sofistlər (yunanca, sophistes - müdriklər) adlandırırdılar. Hökmdarlar onlara münasibətdə çox vaxt nifrət hiss edirdilər, çünki düşünürdülər ki, belə nöqteyi-nəzərlər cəmiyyətin əsaslarını sarsıda bilər. Sofistlər yunan cəmiyyətində hansı yeri tuturdular? Öncə onu vurğulamaq faydalıdır ki, əxlaq və hüquq barədə sofistlər tərəfindən başlanan mübahisə tez bir sürətlə bir çox problemi və onların həllərini üzə çıxardı ki, onlarla biz bu günə qədər də rastlaşırıq. Nümunə kimi əxlaqın və hüququn əsaslandırılması problemi göstərilə bilər, çünki onların mülahizələri normativ xarakter daşıyır, yəni təlimatı və ya əmrnaməni ifadə edir. Müəyyən bir əxlaqi normanı, hansısa normativ mühakiməni deduktiv yolla, yəni onun nəticələrinin köməyi ilə əsaslandırarkən, ilkin müqəddimə olaraq müəyyən mənada daha yüksək səviyyəli normativ mühakiməyə malik olmaq zəruridir. Onda biz bu normanı əsaslandıra bilərik, amma bu zaman bazis xarakterli normativ mühakimə əsaslandırılmamış qalır. Onu əsaslandırmağa səy edərək, biz həmin situasiyanı bir daha yaradırıq və i.a. Bütün bunlar insanın öz kölgəsini ötüb keçmək səylərinə bənzəyir. 147
İstənilən halda bizim sonda istinad etdiyimiz ali norma əsaslandırılmamış qalacaqdır. *** *** Ə S A S L A N D I R M A
Birinci nümunə
İkinci nümunə
Bunu tanrı arzu edir Bütün insanlar bərabər hüquqlara malikdirlər Daha
yüksək qəbildən olan normalar Ehtiyacı olanlara kömək etmək
zəruridir Mövcud
qanunlar insan hüquqlarına uyğundur Daha
aşağı qəbildən olan normalar Başqa ölkələrdə aclıq çəkən uşaqları yedirdirmək zəruridir İrqi diskriminasiya mövcud qanunvericiliyə ziddir
Başqa irqləri sıxıntılara məruz qoymaq olmaz
S O R Ğ U L A M A
148
Başqa sözlə, ilkin normanın əsaslandırılması məsələsini həmişə qoymaq olar. Qeyd edək ki, bu, təkcə normaların əsaslandırılması üçün deyil, arqumentasiyanın bütün deduktiv üsulları üçün səciyyəvidir. Bundan da daha çox deyilsə, əxlaqla və hüquqla bağlı mühakimələr təsviri (deskriptiv) və şərhi mühakimələrdən fərqli olaraq öz mülahizələrini qavrayışların və müşahidələrin köməyi ilə də əsaslandırıla bilməzlər. "Roqarın sarı saçları var" mühakiməsi barəsində konkret söhbət gedən Roqara sadəcə olaraq baxmaq yolu ilə əsaslandırıla bilər (bir həqiqət olaraq tanına bilər) və ya təkzib oluna bilər (bir yalan olaraq tanına bilər). Lakin "Roqar bazarlığa getməlidir" mühakiməsi müşahidələr yolu ilə heç bir vəcdlə nə əsaslandırıla, nə də təkzib oluna bilmir. Başqa sözlə, nə formal elmlərin yanaşması, yəni deduksiya, nə də eksperimental elmlərin yanaşması, yəni qavrayış və müşahidə etik- siyasi normaların və onlarla bağlı meydana çıxan problemlərin müzakirəsi zamanı kifayət deyildir. (Qeyd edək ki, digər yanaşmalar onlara məlum deyildi 40 .) Amma normativ mühakimələri deduksiyanın, qavrayışın və müşahidələrin köməyi ilə əsaslandırmağa yönələn uğursuz cəhdlər bir çox sofistlərin belə bir mülahizəsini anlaşıqlı edir ki, əxlaq və hüquq müxtəlif şəxsi və ictimai vəziyyətlərdən asılıdır, yəni nisbidir. Sofistlərin necə insan olduqlarını anlamaq üçün bir müddət fəlsəfə tarixindən ayrılmaq və yunan polisinə, onun institutlarına müraciət etmək gərəkdir. Artıq qeyd olunmuşdur ki, yunan polisi həm əhalinin sayına görə, həm də ərazinin ölçüsünə görə o qədər də böyük olmayan bir cəmiyyət idi. Bu xüsusiyyətlər, digər xüsusiyyətlərlə yanaşı Afinada b.e.ə. IV əsrdə birbaşa demokratiyanın 41 meydana çıxması üçün şərait yaratmışdı. Bütün azad Afina vətəndaşları (təqribən 300 min əhalidən 40 min nəfər ətrafında) şəhər yığıncağında (yunanca, ekklesia) iştirak etmək hüququna malik idilər 42 . Belə hesab olunur ki, onlardan 15- 20%-i müxtəlif komitələrdə və ya şuralarda bir və ya bir neçə postu tuturdu. Deməli, bir çox afinalılar siyasi fəaliyyətdə aktiv olaraq iştirak edirdilər.
*** 40 Bax, məsələn, Fəsil 18. 41 Birbaşa və ya vasitəsiz demokratiya termini altında o idarəetmə forması nəzərdə tutulur ki, hər bir azad insan burada iştirak edir. O, nümayəndəli demokratiyadan onunla fərqlənir ki, burada xalq idarəetmə orqanlarını, hakimiyyəti öz nümayəndələrinə vermədən seçir. 42 Bu, heç də o demək deyildir ki, bu hüquqdan hər bir kəs istifadə etmişdir. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|