Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
153
Əsərləri. Onun əsərlərindən bir neçə fraqment saxlanılmışdır. Platon onun barəsində Dövlət dialoqunda danışır, Frasimax burada diskussiyanın iştirakçılarından biri kimi çıxış edir. Frasimax hüquqa və ədalətə dair özünəməxsus baxışları ilə məşhurdur. Hüquq odur ki, güclülərə xidmət edir. Hüquq gücdür. Buna əks olan anlayış yalnız bir axmaq sadəlövhlük ifadəsidir. Frasimax ümumi əhəmiyyətə malik hüquqi nizamın mövcudluğu haqqında fikrin əleyhinə kəskin olaraq çıxış edir. O, mövcud (pozitiv) hüququ güclülərin maraqlarının və mənafelərinin ifadəsi kimi şərh edir. Bu mülahizələri Frasimax Platonun Dövlət dialoqunun birinci hissəsində söyləyir. Sonradan biz Platonun onları necə təkzib etməyə çalışacağını görəcəyik. Protaqor
necə yunan şəhərində, xüsusən, Siciliya və İtaliya şəhərlərində müəllimlik fəaliyyəti sayəsində şöhrət qazanmışdır. Afinada başqaları ilə yanaşı həm də Periklla və Evripidlə (təxminən, 484-406 b.e.ə.) ünsiyyətdə olmuşdur. Əsərləri. Platonun dialoqlarından biri Protaqora həsr olunmuşdur və onun adını daşıyır. Saxlanılmış fraqmentlərdə Protaqorun ən məşhur tezisi belədir: "İnsan hər bir şeyin ölçüsüdür, mövcud olanların, mövcud olduqlarına görə və mövcud olmayanların, mövcud olmadıqlarına görə ". Protaqorun "İnsan hər bir şeyin ölçüsüdür" tezisi bir epistemoloji müddəa olaraq şərh oluna bilər: şeylər insanlar qarşısında özlüyündə olduqları kimi görünmürlər. Şeylərin insan qarşısında həmişə yalnız müəyyən tərəfləri və ya xassələri görünür. Bu müddəanı konkret bir nümunənin köməyi ilə izah etməyə səy edək. Dülgərin əlindəki çəkic – mismar vurmaq üçün bir alətdir. O, əlverişli və ya əlverişsiz, ağır və ya yüngül ola bilər. Fizikdən ötəri isə çəkic bir tədqiqat obyektidir, bir fiziki obyektdir, əlverişli və ya əlverişsiz deyildir, amma bu və ya digər molekulyar struktura, bu və ya digər fiziki xassələrə, ağırlığa, möhkəmliyə və i.a. malikdir. Satıcı üçün mağazanın piştaxtasında olan çəkic – müəyyən dəyərə malik olan və satışından müəyyən qazanc gətirməli olan bir əmtəədir. Bu əmtəə yüngüldür və ola bilsin ki, həm də satılmaq və saxlanılmaq nöqteyi-nəzərindən mürəkkəbdir. Bizim şərhimiz belədir. Əgər Protaqor məhz bunu nəzərdə tutmuşdusa, onda onun tezisini belə başa düşmək gərəkdir ki, insan ona görə hər şeyin
154
ölçüsüdür ki, şeylər insanlar qarşısında həmişə o tərəfdən görünürlər ki, bunu şərait və onların istifadəsinin konkret üsulu müəyyənləşir. Şeylərə belə bir baxış epistemoloji perspektivizmə gətirib çıxarır ki, ona uyğun olaraq da, bizim şeylər haqqındakı biliyimiz həmişə onların nəzərdən keçirilmə perspektivi ilə şərtlənir. Bu
perspektivizmdən də
şeylərə baxma üsullarının müxtəlifliyini (çoxluğunu) təsdiq edən epistemoloji plyuralizm alınır. Oxşar perspektivizm həmçinin relyativizmdir: şeylər haqqında bizim biliyimizi bizim fəaliyyətimiz və bizim olduğumuz situasiya müəyyənləşdirir. Bilik situativ olaraq nisbi (relyativ) xarakter kəsb etmiş olur. Bu, o deməkdirmi ki, biz həqiqəti yalandan fərqləndirmək iqtidarında deyilik? Bu suala müsbət cavab bizim insanı hər şeyin ölçüsü kimi şərh edən tezisimizlə uyuşmur. Həqiqətən də, əgər iki dülgər təqribən eyni əllərə və demək olar ki, eyni gücə və i.a. malikdirlərsə, onlar adətən bu barədə asanlıqla razılığa gəlirlər ki, hansı çəkic konkret bir işin yerinə yetirilməsi üçün daha yaxşıdır. İki alim onlara təqdim olunmuş çəkicin xüsusi çəkisi və ağırlığı və i.a. ilə bağlı razılığa gələcəklər. Başqa sözlə, belə bir perspektivizm (plyuralizm, relyativizm) müxtəlif situasiyalarla və ixtisaslarla bağlı olaraq həqiqət və yalan arasındakı fərqin silinməsinə gətirib çıxarmayacaqdır. Dülgər çəkic barədə həqiqəti də, yalanı da danışmaq iqtidarındadır. Bu, alimlər üçün də, satıcılar və i.a. üçün də doğrudur. Konkret situasiyada obyekt barədə (məsələn, elə çəkic haqqında) mühakimə yürüdərkən biz onun haqqında həqiqəti o vaxta qədər təsdiq edirik ki, obyektin məhz bu situasiyada nə olduğunu deyirik. Biz burada hansısa xəyali obyekt barədə deyil, məhz obyektin özü barədə, məsələn, çəkic barədə danışırıq. Amma əgər obyekt özünü yalnız müəyyən perspektivlərdə göstərirsə, onda biz bir perspektivdən digərinə keçdiyimiz zaman necə əmin ola bilərik ki, bu, eyni obyektdir, məsələn, barəsində danışdığımız çəkicdir? Bu suala belə cavab vermək olar, əslində müxtəlif perspektivlər bir-biri ilə kəsişirlər. Dülgər yalnız dülgər deyildir. Bir ailə üzvü olaraq o, məsələn ata ola bilər, oğul ola bilər və ya qardaş ola bilər. O, bazar münasibətlərində özü üçün zəruri ona materialın alıcısı sifətində və ya özü tərəfindən istehsal olunan məmulatların satıcısı sifətində iştirak edə bilər. Bu mənada müxtəlif perspektivlər arasında mütəhərrik keçidlər mövcuddur. Bunun sayəsində də biz "eyni" obyekti, məsələn, çəkici müxtəlif kontekstlərdə identifikasiya edə bilərik. Amma bütün bunlar barədə biz hansı əsaslarda danışa bilərik? Perspektivizmin özü haqqında indicə danışılanlar həqiqətdirmi, bunun
Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|