Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
157
xromosomlarla müəyyənləşir! Burada nə təhsil, nə də diskussiyalar kömək edə bilməz. Ekstremal hallarda oxşar konfliktlərin həlli radikal formalara gətirib çıxara bilər. Belə olduğu halda başqa irqin və ya elmin nümayəndələri məhv olma təhlükəsi ilə qarşılaşardılar, bu, «yəhudi məsələsi» deyilən qondarma problemin Hitler tərəfindən həyata keçirilən «qəti həlli» kimi olardı. İndi biz öz qarşımıza belə bir sual qoymalıyıq. Dünyanın istənilən qrup və ya irq tərəfindən anlaşılmasının bu qrupa və ya irqə xas olan perspektivlərdən asılı olması barədə nəzəriyyənin özü konkret xalqların və ya konkret irqin perspektivindən asılıdırmı? Biz ümumiyyətlə necə sübut edə bilərik ki, xalqlar və irqlər barədə oxşar nəzəriyyələr dünyanı görmək üçün öz xüsusi üslublarına malik olduqları halda ümumi əhəmiyyət daşıyırlar? Bunu biz haradan bilirik? Belə nəzəriyyələrin qurulması zamanı hansı arqumentlərdən istifadə olunur? Və ümumiyyətlə xalq və irq kimi anlayışların altında biz nəyi başa düşürük? Qeyd etmək lazımdır ki, biz bu vaxta qədər insan qrupları barədə danışmışıq, fərdlər haqqında isə danışmamışıq. Biz onu xatırlamışıq ki, müxtəlif professional qrupların, eləcə də siniflərin, xalqların, nəsillərin, cinslərin və irqlərin təsəvvüründə şeylər müxtəlif cür olur. Lakin Protaqorun insan haqqında bütün şeylərin ölçüsü kimi tezisi həmçinin fərdlərə tətbiq olunaraq da belə şərh oluna bilər ki, fərdlər öz xüsusi təcrübəsinə malik olaraq və xüsusi situasiyalarda olaraq, şeyləri özünəməxsus tərzdə görürlər. Fərd, ayrıca götürülmüş insan bütün şeylərin ölçüsü kimi çıxış edir. Həqiqətən də, dünya xoşbəxtlər və bədbəxtlər üçün eyni deyildir, paranoyadan əziyyət çəkənlərin və ekstaz vəziyyətində olanların dünyaları da başqa cürdür. Psixoloji nöqteyi-nəzərdən, bu fərq müəyyən mənada həqiqətən də mövcuddur. Amma əgər Protaqorun tezisi belə bir mülahizə kimi başa düşülsə ki, şeylər haqqında istənilən bilik bu və ya digər perspektivdən asılıdır, fərdin müxtəlif maraqları və şəraitlə müəyyənləşir, onda bu mülahizənin onun özünə tətbiqi zamanı paradoks yaranır. Bu mülahizə problemin yalnız konkret fərd qarşısında dayanan tərəfinin ifadəçisi deyilmi? İnsan haqqında bütün şeylərin ölçüsü kimi olan tezis bu vaxta qədər yalnız bir epistemoloji müddəa olaraq, şeylərin fərdə necə təzahür olması barədə məsələ kimi şərh olunmuşdur. Amma onu bir normativ tezis, yəni normalar haqqında müddəa kimi də şərh etmək olar. İnsan hər şeyin ölçüsüdür, belə ki, şeylərin malik olduqları dəyər və ya əhəmiyyət bu və ya digər mənada insana aiddir. Məsələn demək olar ki, şeylər özlüyündə nə yaxşı, nə də pis deyillər. Onlar yalnız ayrıca fərdə və ya fərdlər qrupuna münasibətdə belə ola bilirlər. 158
Belə bir nəticə heç də o demək deyildir ki, xeyir və şər xalis subyektiv xarakter daşıyır. Əgər çörək bıçağının yaxşı olduğu təsdiq edilirsə, onda, əlbəttə ki, bıçağın müəyyən keyfiyyətləri nəzərdə tutulur. Bu, məhz bıçaq olaraq yaxşıdır. O, çörəyi kəsmək üçün yaxşıdır. Yaxşı olan - bizim bıçaq barədə fikirlərimiz və bıçağı bizim hiss etməyimiz deyildir. Etiraz etmək olar ki, çörəyin kəsilməsi insan tərəfindən edilir və onun onu necə - yaxşı və ya pis – etməsi insandan asılıdır. Belə cavab vermək olar ki, şeylər çörək kəsmək üçün yararlı olub- olmamasından asılı olmayaraq olduqları kimidirlər. Amma insan bıçağı xüsusi olaraq ona görə düzəltmişdir ki, onun köməyi ilə çörəyi kəsə bilsin. Onda şey özlüyündə, çörək bıçağı bir çörək bıçağı olaraq artıq nəzərdə tutulan istifadəçi tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir, burada isə çörəyin yaxşı və pis kəsilməsi mümkündür. Bu şeyin özündə artıq onun əsası qoyulub ki, o, çörək kəsmək üçün yaxşı bir bıçaq olaraq fəaliyyət göstərəcəkdir. Bu qısa müzakirədən görünür ki, olduqları kimi olan şeylərlə yaxşı və ya pis olan şeylər arasında ciddi fərq qoyma, yəni deskriptiv və normativ arasındakı fərq nə qədər də problematikdir. Normativ sözü adətən normalar haqqında, yəni standartlar, qaydalar və adətlər barədə mühakimələr kontekstində istifadə olunur. Bu standartlar, qaydalar və adətlər nəyin necə olmalı olduğunu müəyyənləşdirir. İnsanın hər şeyin ölçüsü olması barədə tezis bəs bununla əlaqədar hansı mənanı ifadə edə bilər? Mümkün cavablardan biri belədir. Qaydalar və adətlər təbiət və ya
Tanrı tərəfindən deyil, insanların özləri tərəfindən müəyyənləşdirilmişdir. İnsani davranışın ölçülərini məhz insanlar müəyyənləşdirirlər. Nə müqəddəs avtoritet, nə hansısa təbii amil hansı etik və siyasi normanın ümumi əhəmiyyətə malik olacağını müəyyənləşdirmir. Bunu insan edir. Amma, insan kimdir? Bu sözün altında bütün insanlarmı başa düşülür? Axı ayrı-ayrı fərdlər normalara münasibətdə heç də həmişə razılığa gəlmirlər. Onda biz insan haqqında danışdıqda kimi və ya nəyi nəzərdə tuturuq? Cavabın məzmunu, yəqin ki, o vaxta qədər müəyyənləşməyəcək ki, biz fərd və tarixi-sosial icma arasında, insan və təbiət arasında, insani və ilahi olan arasında qarşılıqlı münasibətlər dedikdə nəyin başa düşüldüyünü özümüz üçün aydınlaşdırmayacağıq. Əgər güman etsək ki, insanlar sosial bütövün həqiqətən də üzvi hissələridirlər, təbiətin bir hissəsidirlər və ya insani olan ilahi olan üzərində bərqərar olub, onda insanın normativ məsələlərdə avtoritet olması barədə tezis normaların sosiumdan, təbiətdən və ya sakral olandan asılı olması haqqında tezisə zidd olmayacaqdır. Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|