Гуннар Скирбекк
Yüklə 8,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Там же, стр. 318
155
özü müəyyən perspektivdən asılı deyilmi? "Hə" cavabını verərkən biz yuxarıda deyilənləri nisbiləşdiririk və skeptisizm mövqeyinə keçirik. "Yox" cavabını verərkən isə biz perspektivizmi şeylərin bizim tərəfimizdən dərk olunması ilə məhdudlaşdırırıq: o zaman ki söhbət bizim nəzəri refleksiya barədə gedir, onda o, hər hansı bir perspektivdən asılı deyildir və ümumməntiqi əhəmiyyət daşıyır. Amma sonuncu Protaqorun mövqeyinə uyğun deyildir. Onun əsərlərindən bir fraqment (D: 6) göstərir ki, o, perspektivizmə nəzəri mülahizələri daxil etmək üçün onu şeylərin qavrayış hədlərindən kənara genişləndirmək istəmişdir. "Hər bir şey barədə bir-birinə zidd olan iki fikir mövcuddur" 45 . Protaqor bununla təsdiq edirmi ki, insanlar heç bir mühakimə predmetində praktik olaraq razılığa gəlmirlər? Bu zaman onların həqiqətimi və ya yalanmı danışdıqları Protaqor üçün bir o qədər də vacib deyildir. Və ya Protaqor deyirmi ki, istənilən predmet barədə elə iki əks mühakimə irəli sürmək olar ki, onların hər ikisi eyni dərəcədə həqiqi olmuş olsun (eyni mənada və eyni predmet haqqında)? Birinci cavab fəlsəfi olaraq maraqlı deyildir. O, işlərin əsl vəziyyətinin doqmatik bir tərzdə ifadə olunmasını aid edilir - "insanlar bir-birinə zidd gedirlər". Lakin ikinci cavab fəlsəfi olaraq problematik görünür. Müəyyən predmet haqqında iki əks mühakimənin mövcudluğu və eyni mənada həqiqi olması barədə danışılarkən nə nəzərdə tutulur? Bu müddəa özünə tətbiq oluna bilərmi? Əgər hə, onda ona əks bir mülahizə irəli sürmək mümkündür ki, onun özü də həmçinin həqiqi olmuş olsun. Belə olduğu halda bu müddəanı əslində nə təsdiq edir? Sözsüzdür ki, o, özünüməhvin skeptik əsaslarını yaradır. Dördüncü fraqmentdə Protaqor həmçinin deyir ki, "tanrılar barədə mən nə onların mövcud olduqlarını, nə mövcud olmadıqlarını, nə də onların necə olduqlarını bilə bilmərəm. Bunu bilməyə çox şey mane olur: həm onların qavranıla bilməməsi, həm də insan həyatının qısalığı" 46 . 45 Антология мировой философии. В четырех томах. М. : Мысль, 1969. - Т. 1. Часть 1. Перевод фрагмента А. Маковельского. - С. 318. 46 Там же, стр. 318. Fraqmentin rus dilinə ilkin tərcüməsində işlədilən "неясность" sözü əvəzinə sonradan "невоспринимаемость", yəni «qavranıla bilməmə» işlənmişdir. Rus dilinə tərcüməçinin nöqteyi-nəzərincə, Dils-Kransın nəşri əsasında edilmiş belə bir əvəzləmə fraqmentin mənasını daha adekvat bir şəkildə verir, Dils-Kransın nəşrində almanların Nichtwahrnehmbarkeit sözündən istifadə edilmişdir. 156
Bu fraqment özündə insani idrakın hədləri barədə fikri daşıyır. Burada Protaqor təsdiq edir ki, biz tanrıların mövcud olub-olmamasını və necə olduqlarını bilə bilmərik. Lakin bu fraqment insanın idraki imkanlarını şübhə altında almır, buna görə də, fraqmentin özü, yəni onda ifadə olunan şübhənin özü, öz növbəsində şübhə altında alınır. Biz "insan – hər şeyin ölçüsüdür" müddəasını belə bir tezis kimi şərh etdik ki, şeylər həmişə, hər dəfə insanı öz daxilinə alan situasiyadan asılı olan bir üsulla aşkar edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, biz daimi olaraq bir situasiyadan başqasına keçirik. Amma, əgər perspektiv sosial və ya iqtisadi statusdan asılıdırsa, onda müxtəlif perspektivlər arasındakı keçid son dərəcə çətinləşir, bir sosial-iqtisadi sinifdən digərinə keçid kimi. Nəticədə, biz cəmiyyətdə ünsiyyətin prinsipial çətinlikləri barədə sosioloji tezisə gəlib çıxırıq. Əgər müxtəlif qrupların və ya siniflərin nümayəndələri azad fikir mübadiləsində bir-birlərini anlaya bilmirlərsə, siyasi konsensusa nail olmaq qeyri-mümkündür. Buraya o da əlavə oluna bilər ki, əgər qrup maraqları bir-biri ilə fundamental surətdə ziddiyyət təşkil edirlərsə, onda siyasət konfliktlərlə və qarşılıqlı anlaşmanın yoxluğu ilə səciyyələnəcəkdir. Siyasət bir rasional diskurs və idarəetmə olaraq yalnız o halda mümkündür ki, siniflərlə birgə sosial mənafelərdən və anlamalar arasındakı fərqlərdən törəyən konfliktlər də aradan qaldırılmış olsun. Beləliklə, Protaqorun insan haqqında hər şeyin ölçüsü kimi tezisi müxtəlif şərhləri mümkün edir. Onların Protaqorun özünə aid edilməsinin əsaslı olub-olmaması haqqında məsələnin müzakirə etmədən, biz o şərhlər üzərində dayandıq ki, onlar epistemoloji və siyasi planda maraqlıdırlar. Biz öncəki, sinfi fərqlər üzərində qurulan şərhi dəyişə bilərik. Bunun üçün sinfin əvəzinə milləti, xalqları, dövrü qoymaq gərəkdir. Nəticədə, belə bir təlim alınardı ki, istənilən millətə (istənilən xalqa və istənilən dövrə) şeylərin xüsusi anlamı xasdır. Belə olduqda millətlər və xalqlar arasında və ya indi yaşadığımız zəmanə ilə keçmiş arasında qarşılıqlı anlaşma problemi yaranır. Bunun ardınca, fundamental perspektivin yaşdan, cinsdən və ya irqdən asılılığını təsdiq edərək nəsillərin konflikti barədə nəzəriyyəyə, cinslər arasında qarşılıqlı anlaşmanın kifayət dərəcədə olmaması və ya irqlər arasında ünsiyyətin çətinlikləri barədə məsələlərə gəlib çıxırıq. Kiplinqin məlum mülahizəsinə görə Şərq və Qərb, gənc və qoca, kişi və qadın, qara və ağ heç bir zaman bir araya gələ bilmirlər. Əgər perspektivlərin fərqi sosial və ya mədəni xarakter daşımayıb, bioloji xarakter daşıyırsa, məsələn, irqlə bağlıdırsa, onda qarşılıqlı anlaşmaya gəlib çıxmaq prinsipcə qeyri-mümkündür - çünki bu fərq bizim Yüklə 8,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|