Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
79 Dastanların yarandıgı ilk dövrlərdə yaşayan insanlar cəmiyyət və təbiət hadisələrini ya dərin bir qorxu, ya böyük bir heyranlıqla seyr edirdilər. Bir çox hadisələrin elmi səbəbinin bilinmədiyi bu dövrdə hər hadisə çox mühüm, çox maraqlı, insanları düşündürən əsrarəngiz və hikmətli bir məna ifadə edirdi. Məsələn, göy guruldamağı – Tanrının qəzəbi, tufanlar – Allahın cəzası sayılırdı. İnsanlar Tanrı kimi günəşə, oda sitayiş edir və ya bir ağacı və boz qurdu öz əcdadı sanırdılar. Bu insanlar başçılarını və qəhrəmanlarını da Tanrılıq dərəcəsinə qədər yüksəldir, onların Tanrı tərəfindən yardım gördüyünə inanırdılar. Bunlar mühüm hesab etdikləri hər hadisə və əhvalatı öz təxəyyülləri ilə bəzəyərək, bir-birlərinə anladır və zamanla dastanlar yaranırdı . Zaman keçdikcə dastan yaradıcılığı zəngin olan millətlərin arasında böyük dastan şairləri yetişdi və bunlar millətlərinin əfsanəvi tarixi ruhda milli dastanlarını yazdılar. Bu işi Yunanıstanda Homer, İranda Firdovsi görmüşdür. Mərhum Azərbaycan şairi Səhənd də “Dədə Qorqud” dastanlarını günümüzün dili və üslubu ilə şer halında tərənnüm etmiş və “Sazımın sözü” adı ilə iki cilddə nəşr etdirmişdir. Türk ellərinin dastanları islamdan əvvəl və sonra yarandığına görə iki hissəyə bölmək olar. Görkəmli azərbaycan alimi Nizami Cəfərov qədim türk ədəbi yaradıcılığını epos, poetik və nəsr yaradıcılığına bölür. İlk yazılı abidələr olaraq Göytürk 80 nəsri, Tonikik kitabəsi, Gültiqin kitabəsi, Bilgə Xaqan kitabəsi, Türk Maniçi nəsri, Xuastuanift, Türk buddist nəsri, Altun Yaruk yazılarını göstərir. Tədqiqatçı geniş mövzu əhatəsi olan poetik irslə yanaşı İslama qədər qədim türk dastanlarından aşağıdakıları göstərir. 1. Dünyanın yaranması haqqında 2. Türklərin törəyişi haqqında (Boz qurd dastanı) 3. Oğuz Kağan dastanı 4. Siyenpi dastanı 5. Alp Ər Tonqa dastanı 6. Şu dastanı 7. Ərkənəkon dastanı 8. Koç dastanı Böyük coğrafi arealda yaşayan türk xalqlarının bu günə qədər dünya kitabxanalarında qorunub saxlanılmış yazılı və şifahi elmi - ədəbi irsi müxtəlif alimlərin tədqiqatında öz geniş əksini tapır. Türk xalqlarının ümumiyyətlə, bu arealda xüsusilə geniş yayılmış folklor nümunələri olmuşdur ki, böyük tarixi dövrdə bu etnosun özünü ifadə forması kimi təzahür edir. Türk xalqlarının qədim dastanlarından biri də “Dədə Qorqud” dastanıdır. Rəvayətə görə əfsanəvi Oğuz xanın 6 oğlu olmuş və onlar Günəş, Ay, Ulduz, Göy, Dağ, Dəniz adlanmışlar. Onların da hər 81 birinin 4 oğlu olmuşdur. Oğuz xanın 24 nəvəsi ilə də Oğuz tayfalarının sayı müəyyənləşir. (6. 525 səh.) K.İnostransev qeyd edir ki, XV əsrin II yarısında Osmanlı feodalları arasında oğuznamələr çox yayılmışdır və II Bayazidin iki oğluna Qorqud (1460) və Oğuz xan (1470) adı verməsi bunun nəticəsidir. (6. 528 səh.) V.Bortolda görə Dədə Qorqud dastanının dövrü I Bayazidin hakimiyyətindən (1389 – 1402) sonrakı dövrə aid edilə bilər. II Murad (1421 – 1451) üçün Əli Yazıçı oğlu tərəfindən yazılmış Səlcuq tarixi əsərindən də bəzi oxşarlıqlara əsaslanaraq V.Qordiyevski əsassız nəticələr əldə edir. (6. 527 səh.) XVI əsr türk tarixçisi Ədirnəli Ruhi, XVII əsr alimi Münədcimbaşı öz tarix əsərində (1676) Qorqud ata haqqında məlumat verir. (6. 527 səh.) Türkiyədə Dədə Qorqud dastanının öyrənilməsində Türkiyyənin görkəmli alimləri Abdulla İnan, Əli Riza Yalman, Fuad Köprülü, Pertef Naili Baratov böyük əmək sərf etmişlər. Berlin dövlət kitabxanasında yerləşən Drezden əlyazmasının surəti əsasında 1916 – cı ildə İstanbulda Kilisli Müəllim Rifət tərəfindən “Dədə Qorqud” – un tam mətni ərəb əlifbasında çap etdirilmişdir. 1938 – ci ildə Orxan Şaiq Gökyay tərəfindən latın əlifbasında çap olunur. (6. 521 səh.) 1815-ci ildə Alman şərqşünası Dis “Dədə Qorqud” dastanının Drezden nüsxəsindən bir boyu ayıraraq onu alman 82 dilində tərcümə ilə birlikdə çap etdirmişdi. Başqa bir alman alimi Teodar Neldeqe (1833 – 1930) “Dədə Qorqud” – un Drezden nüsxəsinin tam surətini çıxarmış və onun tam mətnini alman dilinə tərcümə etməyə səy göstərmişdir. Bu işin son dərəcə çətin olmasının və o dövrdə türk dilinin öyrənilmə səviyyəsinin aşağı olması ilə əlaqədar olaraq T. Neldeqe 1892 – ci ildə bitirmədiyi materialları V.V.Bartolda, 1891 – 1892 – ci illərdə hələ tələbə olan gənc mütəxəsisə təqdim edir. 1922 – ci ildə dünya ədəbiyyatı seriyasında çap etdirmək məqsədilə V.V.Bartold “Dədə Qorqud” – un Drezden əlyazmasının tam mətnini tərcümə edərək çapa təqdim etdi. Təəssüf ki, nəşriyyatın bağlanması ilə bu kitabın çapı alimin sağlığında işıq üzü görmədi. SSRİ EA – nın arxivində saxlanılan alimin əlyazması əsasında 1950 – ci ildə görkəmli Azərbaycan alimləri H.Araslı və M.Təhmasibin redaktəsi ilə çap edildi. (6. 519 – 520 səh.) “Dədə Qorqud” dastanının Drezden nüsxəsinin son səhifələrindən birində “Osman paşa - 993” (1585 – ci il) yazısı olması kitabın yazıya köçürülməsi tarixini müəyyənləşdirməyə ehtimallar verir. Vatikan nüsxəsinin 1591 – ci ildə Qahirədə 1615 – 1616 – cı illərdə Qüdsdə olması haqqında əlyazmanın üzərində qeydlər var. Lakin ən qədim qeyd Sənullahin ölüm ili 956 (1549 - 1550) – ci il qeyd olunur. E.Rossi əlyazmanı XVI əsrin ortalarına, V.Bortold isə XV əsrin əvvəllərinə aid edir. (6. 519 – 527 səh.) Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|