Günümüzdəki Türk xalqalrı və tarixləri
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 Uyğur xalqının əsas hissəsi Çin Xalq Respublikasında yaşayır. BMT-nin 1991-ci il statistik məlumatına görə, Çində 9 milyondan, Əfqanıstanda 2 milyondan çox uyğur yaşayır. 1989-cu il əhalini siyahıyaalmaya görə əsasən, Qazaxıstan və Qırğızıstan Respublikalarında 262.129 nəfər uyğur yaşayır. Uyğurlar toplu halında əsasən Çin Xalq Respublikasının qərbində Şərqi Türküstanda yaşayırlar. 1955-ci ildə Sintzyan- Uyğur Muxtar Rayonu yaradılmışdır ki,uyğurlar onun əhalisinin əksəriyyətini təşkil edir.Bundan başqa uyğurlar Qazaxıstan Respublikasının da cənubunda toplu halında yaşamaqdadırlar. XIV əsrdən başlayaraq uyğurların soyadı tədricən unudulmuş, onların ümumi adı olmamış və onlar özlərini yaşadıqları yerin adı ilə adlandırmışlar. Məsələn: Ağsuda yaşayanlar ağsuluq, Kaşkarda yaşayanlar kaşğarlıq və s. Kaşğar əyaləti mancurlar tərəfindən işğal edildikdən sonra burda yaşayan uyğurlar tarançi, yəni əkinçi adlandırılmağa başlayır. 1881-1883-cü illərdə Rusiyanın Cetusi və Qazaxıstanın cənub əyalətinə köçən uyğurlar da tarançi adlanır. Bundan başqa 1917-ci ilə qədərki rus dilində yazılmış elmi ədəbiyyatda uyğurları sart, Şərqi Türkustan tatarları da adlandırılmışlar. Uyğur adı sovet uyğurlarının 1921-ci ildə Daşkənddə keçirilmiş qurultayında qəbul edilmişdir və beləliklə, XIV əsrə qədər mövcud olmuş qədim etnonim bərpa edilmişdir. Uyğur Muxtar Rayonunda (Çin) yaşayan 15 uyğurlar sonralar,tədricən öz soyadlarını bərpa etmişlər və hal- hazırda bu ad bütün uyğurlar tərəfindən qəbul edilmişdir. Görkəmli alim Ramiz Əsgər M.Kaşkarinin divanına əsaslanaraq qeyd edir ki, Uyğurlar kağızı və (literi) mətbəə şriftini ilk kəşf etmiş bir türk boyudur. XI əsrdə onlar Urumçi, Turfan, Beş Balık, Hami şəhərlərində və ətrafdakı bölgələrdə yaşayırdılar. Kansu bölgəsindəki sarı uyğurlar tanqutların hakimiyyəti altına girmiş, bir qismi isə qərbə köç etmişdi. »Divan«da uyğurlar haqqında xeyli məlumat verilir. Onların İskəndərlə savaşları, şəhərləri, ləhcəsi, əlifbası, atalar sözləri barədə bilgilər verilir. Uyğur dili və Uyğur ədəbiyyatı: Oğuzlar (doğğuz oğur- uyğur) Göktürk dövlətini yıxıb, onların yerinə keçəndən (745) az bir müddət sonra, üçüncü xaqanları Buğu xan mani dinini qəbul edib, onu öz dövlət dini qəbul etdi (h. 142\m. 763). Bundan sonra Mani dini ilə bərabər, mani dininə inanan Soğd missionerləri vasitəsilə Mani yazısı da türklər arasında yayıldı. Göktürk yazısı tərk edildi. Uyğurların ikinci xaqanı Moyin Çor üçün tikilən abidə göktürk yazısı ilə olduğu halda, bundan sonrakı yazılı mətnlər yeni yazı ilə yazılmağa başlandı. Yeni yazı soğd yazısında bəzi dəyişiklər edərək icad edilib, uyğur yazısı adlandırıldı. Uyğur yazısı türklər arasında Mani, Budda və İslam dini yayılandan sonra da uzun əsrlər işləndi və XVI əsrə qədər davam etdi. 16 Uyğur əlifbası sağdan sola yazılır, 18 hərfdən ibarətdir və türk dilinin xüsusiyyətlərini ifadə etmək üçün kifayət deyildi. Bu əlifbada “p”, “b”, “f” səsləri üçün bir hərf vardır, “g” səsi üçün də bir hərf mövcuddur. “O”, “u”, “ö” “ü” üçün də yalnız bir hərf vardır. Uyğur dili göktürkcənin davamıdır . Uyğur yazısının tarixi eranın əvvəllərinə gedib çıxır.Onlar əvvəllər Orxon-Yenisey əlifbasından istifadə etmiş və sonra soğd əlifbası əsasında qədim uyğur əlifbası yaratmışlar.Qədim uyğurlar hər iki əlifba ilə bir hissəsi orijinal,bir hissəsi hind,Çin,toxar dillərindən tərcümə edilmiş zəngin ədəbiyyat yaratmışlar.Uyğur dilində yazılmış bədii əsərlərin tarixi bizim eranın IV-V əsrlərinə aid edilir. Türklərdə ilk kitabxanaların quruluşuna dair məlumatlar Orta Asiyada Uyğur Türkləri tarixində rast gəlinir.Tanınmış Moğol tarixi tədqiqatcısı Marujo d`Ohsonn bir çinli səyyahdan eşitdiklərinə əsasən uyğur məmləkətlərində xalqın istifadəsi üçün açılmış ümumi kitabxanaların olduğunu bildirmişdir.Bu kitabxanada mövcud olan 30.000-ə yaxın əlyazma əsəri Qaraxoca və Turfan qazıntılarında qərblilərin əlinə keçmişdir. Türk və Şərqi Türküstan tarixinin öyrənilməsində böyük əhəmiyyəti olan bu tapıntıları qərb tarixcilərindən ilk dəfə Sir Aurel Stein görmüşdür. Uyğurlara aid bu kitabxana So-Ço çayının şərqindəki bir surun cənubuna qədər gələn Tun-Huang vahəsindəki Bin Buda 17 mağaralarında bir rahib tərəfindən tapılmışdır.Ancaq bu kitabxana ilk tapıldığı vaxtda buradakı kitablara əl vurmaq mümkün olmamışdır. Çünki kitabların tapıldığı Bin Buda mağarası ətrafda yaşayan əhaliyə görə müqəddəs hesab olunurdu. Ancaq Steinin gözəl sözləri, inandırıcı dəlilləri və çinli rəhbərlərin köməyi ilə xəzinəyə girmək mümkün olmuşdur. Xəzinə Steinin təxmininə görə, 1000 il gizli qalmışdır. Bu kitab xəzinəsinin qapıları da düşmən təcavüzünə qarşı freskalar ilə örtülmüşdür. Əsərlər burada çox uzun müddət qalmış olmalarına baxmayaraq xarab olmadan günümüzə qədər gəlib çıxa bilmişlər.Stein bu əsərləri gördükdən sonra Çin dilinə aid əsərlər xaric digərlərini mağaradan çıxardaraq tədqiq etmiş və 24 sandıq tutumunda əlyazma tomarı və rəsm sənətinə aid əsəri Londondakı evinə göndərmişdir. Qədim uyğur ədəbiyyatı nümunələri, heç şübhəsiz, qədim uyğurların bədii təfəkkürünün məhsuludur. Lakin heç bir xalq boşluqda yaşayıb inkişaf etmir,onu əhatə edən xalqlarla daim siyasi,ictimai,iqtisadi və mədəni təmasda olur. Bu baxımdan qədim uyğurlar istisna təşkil etmir. Buna görə də qədim uyğur mədəniyyətinin inkişafında uyğurların qonşuları Çin, Hind və İran xalqlarının da payı olmuşdu. Eyni zamanda qədim uyğurlar da onunla təmasda olan xalqların mədəniyyətinə təsir göstərmişlər. 740-cı ildə Uyğur dövləti qırğızlar tərəfindən işğal olundu və dağıdıldı. Bundan sonra uyğurların bir qismi Tarım-Turfan Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|