Guruh talabasi Ziyabutdinova Mexridilning Fizika

---

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI 
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI 
SIRTQI BO‘LIMI 
Texnologik ta’lim yo‘nalishi 
 
22.26 -guruh talabasi 
 
Ziyabutdinova Mexridilning 
Fizika
 fanidan 
 
Mavzu: 
Nyuton qonunlari. Butun olam tortishish qonuni. 
Gravitatsion maydon. 
 
 
Qabul qildi: ___________________________________

 
 
 
 
 
 
Farg‘ona – 2023-2024 

---

 
Mavzu: Nyuton qonunlari. Butun olam tortishish 
qonuni. Gravitatsion maydon. 
 
Reja: 
1.
 
Dinamika va uning vazifasi 
2.
 
Nyutonning birinchi qonuni. 
3.
 
Nyutonning ikkinchi qonuni. 
4.
 
Nyutonning uchinchi qonuni. 
Gravitatsion maydon

 

---

Kirish
Dinamika (yun. dynamis — kuch) — mexanikannng jismlar mexanik harakatini 
ularga taʼsir qiladigan kuchlar bilan bogʻlab oʻrganadigan boʻlimi. D.da statikaning 
murakkab kuchlar sistemasini sodda holga keltirish qonuniyatlaridan va kinematikadagi 
harakatni ifodalash usullaridan keng foydalaniladi. D.ning bevosita vazifasi berilgan 
(qoʻyilgan) kuchlar boʻyicha harakatni aniqlash, agar harakat maʼlum boʻlsa, jismga 
qoʻyilgan kuchlarni topishdan iborat. Odatda, D. deganda yoruglik tezligidan ancha 
kichik tezlikda harakatlanayotgan har qanday moddiy jismning harakatini oʻrganadigan 
anʼanaviy (klassik) D. tushuniladi. 
Oʻrganiladigan obʼyektning xossalariga qarab: 1) moddiy nuqta va moddiy nuqtalar 
sistemasi D.si; 2) qattiq jism D.si; 3) uzgaruvchan massali jism D.si; 4) elastik yoki 
plastik deformatsiyalanadigan jism D.si; 5) suyuqlik va gaz D.si (mas, gidrodinamika, 
aerodinamika, gaz dinamikasi) buladi. D.da avval moddiy nuqtaning harakat qonunlari 
aniqlanadi, soʻngra moddiy nuqtalar sistemasi uchun bu qonunlar umumlashtiriladi, 
massa jismlarning moddiy ifodasi sifatida qaraladi. 
D. asosini Nyutonning mexanika qonunlari tashkil qiladi. 
D.da ikkita birliklar sistemasi ishlatiladi: 1) fizik sistema [uzunlik birligi (1 metr), 
vaqt birligi (1 sekund), massa birligi (1 kilogramm-massa) olinadi]; 2) texnik sistema 
[uzunlik, vaqt birligi va kuch birligi (1 kilogramm-kuch)]. D.da moddiy nuqtalar va 
sistemalarning harakati Nyutonning qonunlari asosida tuzilgan differensial tenglamalar 
asosida aniklanadi. D.da moddiy nuqta tebranma harakatini tekshirish uchun differensial 
tenglamalardan foydalaniladi va harakat qonunlari keltirib chiqariladi. Bundan tashqari 
dinamikada harakatni tekshirish uchun nisbatan soddalashtirilgan uch xil usul ham 
keltiriladi. Bular D.ning umumiy teoremalari degan nom bilan kiritilgan. 
Amalda D.ning quyidagi umumiy teoremalari juda keng tatbiq qilinadi: 1) sistema 
harakat miqdorining oʻzgarishi haqidagi teorema: sistema harakat miqdori differensiali 
tashqi kuchlar elementar impulslarining geometrik yigindisiga teng . Bu teorema 
suyukliklar harakatini tekshirishda, zarba nazariyasida, reaktiv harakatlar nazariyasida 
keng tatbiq qilinadi; 2) sistema kinetik momentining oʻzgarishi haqidagi teorema: 
sistemaning biror O markaziga nisbatan kinetik momentining vektori uchining tezligi 

---

sistemaga qoʻyilgan tashki kuchlarning shu nuqtaga nisbatan bosh momentiga teng . Bu 
teorema giroskoplar nazariyasida, zarba nazariyasida, sayyoralar harakatini tekshirishda, 
turbinalar nazariyasida keng tatbiq qilinadi; 3) sistema kinetik energiyasining oʻzgarishi 
haqidagi teorema: sistemaning ixtiyoriy siljishidagi kinetik energiyasi oʻzgarishi ichki 
va tashqi kuchlarning shu siljishda bajargan ishlari yigʻindisiga teng . Sistemaga 
potensial kuchlar qoʻyilsa, sistema kinetik va potensial energiyalarining yigindisi 
oʻzgarmay qoladi. Kinetik energiyaning oʻzgarish tezligi barcha ichki va tashki kuchlar 
quvvatlari yigʻindisiga teng . D.da umumlashgan koordinatalar va umumlashgan 
kuchlar tushunchalari kiritilib, kinetik energiyani bu yangi koordinatalarda ifodalash 
uchun Lagranj ikkinchi tur tenglamalari keltirib chiqariladi. Harakatni tadqiq qilishning 
umumiy usullaridan tashqari D.da bir qator xususiy masalalar: giroskoplar nazariyasi, 
mexanik tebranishlar nazariyasi va b. ham oʻrganiladi. D. usullarining ayrim sohalarga 
tatbiq qilinishi tufayli osmon mexanikasi, tashqi ballistika, samolyotlar dinamikasi, 
raketalar dinamikasi kabi sohalar paydo boʻldi.