H. T. Avezov, sh sh. Xudoyberdiyev

Tayanch iboralar 
Sirt-faol moddalar. Kation sirt-faol moddalar. Anion sirt-faol moddalar. 

Mitsella hosil qiluvchi sirt-faol moddalar. Adgezivlar. Gidrofillik balansi (GLB).

Savol va topshiriqlar 
1. Sirt-faol modda va sirt faollik deganda nima tushuniladi? 
2. Qanday qilib modda sirt nofaol holatga aylanadi?
3. Sirt-faol modda xossalariga liofil va liofob guruhlar qanday ahamiyatga ega? 
4. Sirt-faol moddalarning turlarini aytib bering.
5. Anion-faol va kation-faol moddalar haqida nimalar bilasiz? 
6. Kolloid sirt-faol moddalarning gidrofil-liofil balansi (GLB) nimadan iborat?
7. Sirt-faol moddalar ta’sir etganda pH ning ahamiyati nimadan iborat? 


Adabiyotlar 
1. Axmedov K.S.; Raximov X.R. Kolloid ximiya. – Toshkent.-O’zbekiston.-
1992.- 95-108 betlar.
2. Писаренко П.А., Постелова К.А., Яковлев А.Г. Курс коллоидной 
химии. – М.: - Высшая школа. – 1969.- с. 56-60.

IV-ma’ruza. 

YUQORI MOLEKULYAR ERITMALAR VA MITSELYAR 

ERITMALAR 
Reja

1. Yuqori molekulyar eritmalarning umumiy tavsifi.

2. Yuqori molekulyar birikmalar (YuMB)eritmalarning xossalari. 
3. YuMB eritmalariga elektrolitlarning ta’siri.
4. YuMB eritmalarining osmotik bosimi. 
5. Yuqori molekulyar elektrolitlar.
6. YuMB eritmalarining kolloid eritmalarga o’xshashligi va farqlari.

---

---

22

Yuqori molekulyar birikmalar deb molekulalari tarkibida o’zaro kovalent
bog’lanishlar orqali birikkan yuz, ming va o’n minglargacha atomlar bo’ladigan 
moddalarga aytiladi. Haqiqatdan ham polimerlarning molekulyar massalari o’n
ming uglerod birligidan tortib, to bir necha millionlargacha bo’ladi. Masalan, tabiiy 
polimer sellulozaning molekulyar massasi bir million uglerod birligidan ortiqdir.
Tabiatda selluloza, oqsil va boshqa polimerlar ko’p tarqalgan. Yuqori molekulyar 
birikmalarning eng muhim mexanik xossalari molekulalararo bog’larning
xarakteriga va ularning puxtaliliga bog’liq bo’ladi. 
Yuqori moddalar eritmalarining liofob kolloid sistemalardan asosiy farqi
shundaki, ular xuddi quyi molekulyar modda (masalan, qand) eritmalari kabi 
termodinamik jihatdan barqaror bo’ladi. Shunga muvofiq, yuqori molekulyar
moddalarning eritmalarida haqiqiy muvozanat qaror topa oladi. Biroq, bu 
muvozanat asta-sekin qaror topadi. Bu jihatdan yuqori molekulyar moddalarning
eritmalari quyi molekulyar moddalarning eritmalaridan farq qiladi. 
Yuqori molekulyar moddalar eritmalari uchun fazalar qoidasini tatbiq etish
mumkin. Zamonaviy tekshirishlar ko’rsatishicha, yuqori molekulyar birikmalar-
ning eritmalari, umuman, barcha liozollar kabi, haqiqiy mikrogeterogen sistemalar
bilan haqiqiy eritmalar o’rtasidagi oraliq holatni egallaydi. 
Yuqori molekulyar modda eritmalari past molekulyar modda eritmalaridan
asosan juda qovushqoqligi bilan farq qiladi.Yuqori modda birikmalari (YuMB) 
eritmalari qovushqoqligining kattaligiga sabab shuki, erigan modda molekulalari
katta va ular ipsimon tuzilgan bo’ladi. Bu kabi molekulalar erituvchi xarakteriga 
ko’ndalang joylashib qolsa, u harakatga katta qarshilik ko’rsatadi.
Polimer eritmasining konsentratsiyasi ortishi bilan eritmaning qovushqoqligi 
juda tez ortadi. Bu hodisaning sababi shundaki, polimerlarning konsentrlangan
eritmalarida ayrim-ayrim molekulalar bilan bir qatorda ularning assotsilanish 
mahsulotlari ham bo’ladi. Bundan tashqari, konsentratsiya oshgandaYuMB
eritmasida ichki struktura hosil bo’ladi. Ichki struktura turlari orasida joylashgan 
suyuqlik immobilizatsiyalangan bo’ladi, ya’ni o’zining oquvchanligini yo’qotadi.

---

---

23

Shuning uchun ham YuMB ning konsentrlangan eritmalari juda qovushqoq
bo’ladi. 
Lekin to’rsimon tuzilishga ega bo’lmagan YuMB eritmalarida polimerning
uzunchoq molekulalari suyuqlikning oqish yo’nalishiga parallel joylashganida 
eritmaning qovushqoqligi pasayadi.
YuMB eritmalaridagi zarrachalar bir xil molekulyar massaga ega bo’lgan 
molekulalardangina tuzilgan emas, uning tarkibiga turli darajada polimerlangan
fraksiyalar kirishi mumkin. Agar zarracha tarkibiga kiradigan yuqori molekulyar 
massaga ega bo’lgan fraksiyalar ajratib olinsa, bu fraksiyalar ayni suyuqlikda
erimaydi. Lekin bu fraksiyalar molekulyar massasi kichik fraksiyalar bilan 
aralashtirilib, o’sha suyuqlikda eritilsa, ikkala fraksiya ham eritmaga o’tadi. Bunda
molekulyar massasi kichik bo’lgan fraksiya molekulyar massasi katta va 
erimaydigan fraksiya uchun peptizatorlik funksiyasini bajaradi.
Agar YuMB eritmasiga liofob kolloidni koagulyatsiyalaydigan miqdorda
(ba’zan hatto eritmani to’yintirish uchun yetarli miqdorda) elektrolit qo’shilsa,
erigan modda ajralib chiqmaydi. Lekin elektrolitdan yana ko’proq miqdorda 
qo’shilsa, erigan modda elektrolit ta’siridan ajralib chiqadi. YuMB eritmalariga
ko’p miqdorda elektrolit qo’shilganda erigan moddaning ajralib chiqishi 

“tuzlanish” deyiladi. Bu hodisa faqat ko’p miqdordagi elektrolitlar ta’siridangina

emas, masalan, spirt, atseton va boshqa neytral moddalar vositasi bilan ham 
vujudga keltirilishi mumkin.
Barcha anionlarning “tuzlanish” ta’siriga qarab, ularni bir qatorga terish 
mumkin (bu qatordan chapdan o’ngga tomon anionlarning “tuzlash” ta’siri
kamayib boradi). 
SO
4

2-

>F
-
>sitrat>tartrat>atsetat>Cl

-
>NO

3
-
>I

-
>CNS

-
Bu qatorda anionlarning liotrop qatori deyiladi. Ishqoriy metallar 

sul’fatlarning “tuzlash” xususiyati tekshirib ko’rilgandan keyin, ishqoriy metall

kationlari ham quyidagi liotrop qatorga terish mumkin bo’ladi: 
Li
+

>Na

+
>K
+

>Rb
+

>Cs

+
Ishqoriy-yer metallar kationlarning liotrop qatori quyidagidan iborat: 

---

---

24

Mg
2+
>Ca

2+
>Sr

2+
>Ba

2+
Ionning liotrop qatordagi o’rni uning gidratlanish darajasiga bog’liq; biror 

tuz ionlari qancha kuchli gidratlansa, u tuz (elektrolit) suvni shuncha ko’p tortib

oladi va boshqa moddalarni erita oladigan suv shuncha kam qoladi. Oqsil 
eritmasiga elektrolit qo’shilganda, oqsilning ajralib chiqishiga sabab shuki,
sistemada erkin suv miqdori kamayadi, elektrolitni eritgan suv esa oqsil uchun 
erituvchi bo’la olmaydi. Shuning uchun ham yuqorida keltirilgan liotrop
qatorlarning birinchi a’zolari bo’lgan SO
4
2-

, Li

+
, Mg

2+
, Ca

2+
ionlar eng kuchli 
gidratlanuvchi ionlardir.
Elektrolit polimerlarning (oqsillarning) eritmalarida muhit pH i “tuzla-
nishga” katta ta’sir ko’rsatadi (ayniqsa izoelektrik nuqtada). Masalan, ishqoriy
muhitda oqsillarning “tuzlanishi” yuqoridagi liotrop qatorlarga muvofiq keladi; 
kislotali muhitda oqsilning “tuzlanishi” yuqoridagi qatorlarning teskaritartibga
muvofiq keladi. Kuchli kislotali muhitda oqsillar elektrolitlar ta’sirida qaytmas 
tarzda “tuzlanadi”; bu sharoitda oqsilda denaturatsiya ro’y beradi.
“Tuzlanish” ko’pgina texnologik jarayonlarda katta ahamiyatga ega. 
Masalan, yelim holatiga keltirilgan sovun eritmasiga ko’p miqdorda osh tuzi
qo’shib, qattiq sovun hosil qiinadi. 
YuMB eritmalarining temperaturasi o’zgartirilsa yoki unga past molekulyar
modda eritmasi qo’shilsa, koatservatsiya (qavatlanish) deb ataladigan hodisa ro’y 
beradi. Koatservatsiya quyidagicha namoyon bo’ladi: avval eritmada juda kichik,
lekin mikroskopda ko’rinadigan tomchilar hosil bo’ladi; bu tomchilar kattalasha 
boradi va o’zaro birlashib, suyuqlik qavatni hosil qiladi. Buning natijasida eritma
ikki qavatga ajraladi: yuqorida molekulyar moddaning konsentrlangan eritmasi 
bo’ladi.
YuMB eritmalarining ham osmotik bosimi bo’ladi. Polimerlar eritmalarining 
osmotik bosimi liofob kolloid zollarning osmotik bosimiga qaraganda birmuncha
katta, lekin xuddi o’shunday og’irlik konsentratsiyadagi molekulyar eritmalarniki-
dan bir necha marta ortiqdir. Polimer eritmalarida ba’zi anomal hodisalar
kuzatiladi. 

---

---

25

Polimer eritmalaridagi osmotik bosim ideal eritmalardagi osmotik bosimdan
katta bo’ladi. Buni sababini tekshirib chiqaylik. Ma’lumki, osmotik bosim 
eritmadagi zarrachalar soniga proporsional, ya’ni zarrachalar, masalan,
molekulalar soni qancha ko’p bo’lsa, osmotik bosim ham shuncha katta bo’ladi. 
Agar biz polimer modda bilan quyi molekulyar moddaning zarrachalari teng
bo’lgan eritmasini olib, ularning osmotik bosimlarini o’lchasak, polimer eritma-
sining osmotik bosimi bir necha marta ortiq chiqadi. Buning sababi shundaki,
polimerning zanjirsimon yirik molekulalari egiluvchan, ya’ni uning turli qismlari 
mustaqil harakatlanishi va binobarin, bu bitta katta molekula quyi molekulyar
modda molekulalaridan bir qanchasining kinetik ishni bajarishi mumkin. 
Shuningdek, polimer eritmasining bug’ bosimi ham nihoyatda kichik.
YuMB konsentrlangan eritmalarining osmotik bosimini o’lchash natijasida 
hisoblab chiqarilgan molekulyar massalarining qiymatlari boshqa usullar bilan
topilgan qiymatlarga yaqin keladi. Ularning osmotik bosimini hisoblash uchun 
quyidagi formuladan foydalaniladi:
2