Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler

1 1 6  M ark R. 
Cohen 
kuk ve dinin gayri-Müslimlere dayathğı marjinalleşmeyi bir öl­
çüde ortadan kaldırdı. 
Müslüman  İspanya'nın  ünlü  Yahudi  saray  mensupl
arının 
durumu kesinlikle böyleydi. Hesday İbn Şeprut, onuncu yüzyıl 
Kordoba'sındaki  Endülüs  halifeliğinin  diplomasisinde  önemli 
bir rol oynadı ve Arap yazarların da kabul ettiği gibi, Müslüman 
yöneticiler  için  önemi  Yahudi  cemaatine  onur  ve  özgüven ka­
zandırdı.91  Bir  yüzyıl  sonra,  Grenada' daki  Berberi  krallığının 
Yahudileri  de,  cemaatlerinin lideri Samuel ha'Nagid'in vezir ve 
ordu komutanı hizmeti görmesinden benzer bir  takdir ve onur 
duydular.  Doğrusunu  söylemek  gerekirse,  Yahudilerin yetkile­
rine  sınırlamalar  vardı.  Müslümanlara  patron  gibi  davrandığı 
düşünülen birçok Yahudi hayatından oldu. Hem Arap hem Ya­
hudi kaynakları, 1066'da Samuel'in oğlu ve halefi Joseph'in acı­
masızca katledilmesinin, bu Yahudi saray ada
mının 
giderek ki­
birli olmasından kaynaklandığını doğrular. 
Zimmi görevlilere muhalefetle ilgili birkaç örnek, ortaçağ İs­
lamının  siyasal  yaşamında  gayri-Müslimlerin  yer  alışının yay­
gınlığını gösterir, Mısır'daki Fahmi hanedanı (969- 1171), devlet 
hizmetlerine 
zimmi  katıl
ımını 
hoş  görmekle  ünlüydü.  Geniza 
belgeleri,  gayri-Müslimlerin  Fatimi  yönetimine  yaygın  profes­
yonel  katılımını  belgeler.92  İbrani  harfleriyle yazılan,  (herhalde 
daha kolay okunması için) katipler için hazırl
anmı
ş Arapça bir el 
kitabından  bir  fragman,  kesinlikle  bu  işe  girecek  Yahudilerin 
okuması için hazırlanrnış.93 Şairin kabul edilemez bir suiistimal 
olarak gördüğü şeyi kötüleyen ünlü bir Arapça yergi şiiri, on bi­
rinci yüzyıl ortalarında Fahmi sarayındaki güçlü Yahudilere işa­
ret eder (adıyla olmasa da). Ebu Sa'ad el-Tustari: 
Bu ·dönemin  Yahudileri,  en  aşın  umutlara  kapılıp  yönetir 
duruma geldiler. 
Şan onlarındı, para onlarındı, danışmanlar ve yöneticiler on­
l
arın 
arasında çıkıyor. 

---

Haç ve  H i lal Altında Ortaçağda '(ah udiler 1 1  7 
Ey  Mısır  halkı,  size  öğüdüm,  Yahudiye yüz vermeyin;  zira 
melekler da Yahudiye yüz vermedi!94 
On  ikinci  yüzyılda Fatımi yönetiminde  kamu hizmeti  gören 
ve nüfusun bütün sınıflarını etkileyen mali yolsuzluklarıyla ünlü 
bir Kıpti Hıristiyan  "keşiş",  hem  İslami  edebi kaynaklarda  hem 
Geniza'da  korunan  zamanın  Yahudi  mektuplarındaki  tesadüfi 
yorumlarda mahkum edilir.95 
Klasik İslam döneminin göreli yumuşaklığı daha sert, hoşgö­
rüsüz  geç  ortaçağa  yol  verdikçe,  yönetimdeki 
zimmi 
görevliler­
den  rahatsızlık,  kaçınılmaz  olarak  daha  fazla  dillendirilir  oldu. 
Gayri-Müslimlerin  Müslümanlar  için  beslediği  düşmanlıktan 
söz eden Kuran metinlerini aktaran bir on üçüncü yüzyıl fetvası 
şu hükmü verir. Bir Yahudi,  devlet darphanesinde sikke denetçi­
si  olarak  çalıştırılamaz.96  Faslı  bir  ekabir,  kamu  görevlerinden, 
dışlanma  da  dahil  zimmi'lere  yönelik  engellerin  katı  bir  şekilde 
yürürlüğe konulduğu  on dördüncü  yüzyıl başlarında Mısır'ı zi­
yaret  etmiş.  Gayri-Müslimlerin  yasağı  deldiklerini  ve  aşın  har­
cama yaptıklarını görmekten irkilen ziyaretçi, Memluk yetkilileri 
Ömer Paktı'nın ilgili maddelerini uygulama emrini vermeye razı 
etrniş.97 Başarılı olmasalar da Yahudilerin ve Hıristiyanların sert 
fermanı önlemek için çok para teklif ettikleri söyleniyor. Avrupa 
Yahudilerinin  baskı  ve  şiddeti  savmak  için  kullandıkları  genel 
rüşvet stratejisine  uygun olan bu taktik, önceki çağın  göreli  gü­
venliğinin yok olduğu geç  İslami  ortaçağında  Yahudiler  (ve Hı­
ristiyanlar) tarafından daha çok kullanılmış olabilir.98 
Görevini  koruma  arzularından  kuşkulanılan  gayri-Müslim 
saray  adamlarının  İslama  dönüşü,  klasik  sonrası  dönemde  artı. 
Sözde  samimi  olmayan  Mısır'daki  yeni  dönmelere, 
Müslüman 
yerine  küçültücü, dolayısıyla alçaltıcı 
Müslümani 
(çoğulu 
Musa­
lima) 
adı  verildi.99  Heterodosklukla  ve  dine  küfürle  mücadele 
etmek için İslam'ın, genellikle Müslüman kadılardan oluşan dü­
zenli  bir  mahkeme  tarafından  soruşturma  biçimini  alan  kendi 

---

1 1  8  Mark R. Cohen 
engizisyonu vardı.  Kendi  asıl  dinlerine  sadakatlerinden kuşku­
lanılan 
Musalima 
da, yargı kapsamına giriyordu.ıoo 
Kısmen  ya  da  tamamen,  yönetimde  görevli  gayri­
Müslimlerin  kötü  pratiklerini  açığa  çıkarmaya,  bunlardan  ya­
kınmaya ya da düzeltilmesini istemeye adanan yazılar, on ikinci 
yüzyıldan  sonra  mantar  gibi  çoğalır.10ı En çok rastlanan  suçla­
malar yozlaşma, halka mali baskı, küfür, yaygın ahlaki laçkalık, 
sahtekarlık,  kendi  dininden  olanları  kayırma,  Müslümanlara 
karşı, dalavere ve ihanetti. Demek ki,  Müslüman dünyadaki so­
run,  Müslümanların  gayri-Müslimlere  yakışıksız  bağımlılığı  ve 
gayri-Müslimlerin  Müslümanlara  kabul  edilemez  baskısıydı. 
Zimmi'Ieri 
yetkili  konumlardan  uzaklaştırmaya  yönelik  çeşitli 
kampanyalarda Öne çıkmıyor  gibi  görünen  tek  suçlama,  Pey­
gamber' e hakaret edecekleri suçlamasıdır. Fakat bu, hakaretin İs­
lam'daki en ciddi günah olduğu gerçeğini değiştirmez ve buna 
rağmen, İbn Kayyım el-Cevziyye tarafından tarhşılan Ömer Pak­
h'nın feshinin birinci nedeni budur.102 Bir hakaret iddiası dava­
sının  1442'de  Kahire Yahudilerini  nasıl  etkilediğini  gördük.  Ne 
var  ki,  görünüşe  bakılırsa,  hakaret  endişesi  gayri-Müslimlerin 
yönetim bürokrasisinden dışlanmasının  gerekçesi  olarak  göste­
rilmedi: 
Kelle Vergisi 
Bu bölümün başlarında kelle vergisinin, ya  da cizyenin Ku­
ransa!  temelini  ve  erken  İslami  fetihler  sırasında  evrilen  haraç 
sistemini tarhşhk.103 Cizye, Kuran'da sözü edilen 
zimmi 
kusurla­
rından sadece  biri olduğu için,  gayri-Müslimlerin hukuksal sta­
tüsüyle  ilgili  ayrıntılı  değerlendirme,  Müslüman  fıkıh  literatü­
ründe  çoğunlukla cizye başlığı alhnda ortaya çıkar. Bu nedenle 
örneğin sekizinci yüzyılın sonunda Halife Harun Reşid'in görev­
lendirdiği Ebu Yusuf'un104 
Kitab el-Harac'ı, 
cizye ile ilgili bölüm­
den sonra gayri-Müslimlerin giysileriyle ilgili bir bölümü, ardın­
dan  "Kiliseler,  Sinagoglar  (biya)  ve  Haçlar"  başlıklı  üçüncü  bir 

---