Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler

1 2 2  Mark R. Cohen 
bir danışmanın fitlediği halife El-Mutedit'in (892'den 902'ye ka­
dar Abbasi halifesi), Yahudilere zarar veren bir fermanı nasıl çı­
kardığını anlatır. Fakat peygamber Eliyah halifenin rüyasına gi­
rer  ve  pl
anını 
gerçekleştinnesi  durumunda  korkunç  sonuçları 
olacağı  konusunda  onu  uyarır.  Bunun  üzerine  halife  Netira'yı 
saraya çağırır; Netira da, bir bakıma Firavun'un karşısına çıkan 
Joseph,  ya  da  Ahasverus'un*  karşısına çıkan  Esther  gibi, haya­
tından olacağı korkusuyla saraya gider. Netira, Eliyah'ı ilahi ola­
rak atanan çaresiz Yahudilerin muhafızı olarak tanımlayınca, ha­
life ·merhamete gelir. Yahudi soyluya sunduğıı armağanlar ara­
sında,  Yahudilerin  cizye  ödemelerinin  kaldırılması  da  vardır. 
Netira, teklifi kabul etmez. Gerekçesi, Yahudilerin kelle vergisiy­
le ilgili ikircikli duygularını yansıtır: 
Efendimiz, cizye ile Yahudi canını kurtarır. Bundan muaf tu­
tulurlarsa, hayatları kesinlikle ellerinden gider. Üstelik, onlardan 
sonra gelenler, gelecekte güvencede .olmazlar, çünkü, daha önce 
bağışlandıklan şeyi  [ödemeleri] kendilerinden istenecek ve hep­
sini bir kerede ödemek zorunda kalacaklar,  dolayısıyla da peri­
şan  olacaklar.  Onlara  yapılacak  en  büyük  iyilik,  Müminlerin 
Komutanı'nın  [yani  halifenin]  iradesine  uygun  olarak,  azami 
şefkatle ve merhametle, cizyelerini ödemelerini sağlamaktır; Al­
lah  size ömürler versin.  Bunun  üzerine  [halife]  şunları söyledi: 
"Peygamberin zamanında yapıldığı gibi onun 'adetlerine uygun 
olarak  onlardan  siz  toplayın."  [Netira]  buna  razı  oldu  ve  El­
Mutedid'in sonraki 9.5 yıllık hükümranlığı döneminde Yahudi­
ler,  zarar ve ziyana uğramadan barış ve sükunet içinde yaşadı­
lar.123 
Onuncu  yüzyıl  Irak  Yahudilerinin  kelle  vergisine  yönelik 
ikircikli  tutumları  bu  öykünün  belirgin  yanıdır.  Gerçekten  de 
vergi kaba bir şekilde toplanıyordu (Netira'nın gelecekte "azami 
· Yahudi kızı Es
th
er'
l
e 
evlenen Pers kralı Kserkses'in Eski Ahit'teki 
adı 
-çv. 

---

Haç ve  H i lal Altında Ortaçağda Yah u d i le r  1 2 3 
şefkatle" toplanması dileği bu yüzdendir). Fakat Yahudiler,· de­
yim uygunsa yukarda  sözü  edilen cizyenin fiziksel himaye ve 
yerleşim  hakları  karşılığında  ödenen  bir  ücreti  temsil  ettiğine 
dair İslami fıkıh düşüncesiyle tutarlı İslam hukukunun vaat etti­
ği  himayeyi  garantilemek  için  buna  muhtaçlardı.  Bunun  altını 
çizen öykü, halifenin, daha sonra Yahudilerin huzurunu bozma­
ya çalışan bazı Müslüman,  sufileri sert bir şekilde cezalandırdı­
ğını anlahf.124 
Başka bir Geniza fragmanında anlahlan ve on ikinci yüzyılın 
ilk yansında Bağdat'taki Yahudilere yönelik bir kavuşturrnayla 
ilgili bir öykü de, cizye ödemenin Yahudilerin yararına olduğu­
nu 
(kanat hasana lahum), 
oysa  bundan muaf  tutulmanın  sorun 
(iqab, 
anlamı  "cezalandırma")  yaratabileceğini  oldukça  açık  bir 
biçimde  anlahr.12s 
On 
beşinci yüzyılda Kuzey Afrikalı  Yahudi 
karşılı kadı el-Maghili'nin sert hukuk görüşü (azınlıkta da olsa), 
Müslümanların  Yahudilerden  toplanabilir  cizye  konusundaki 
gevşekliğini, onlarla  ilgili pakhn iptal  edilmesinin ve onlara  fi­
ziksel şiddet uygulanmasının gerekçesi olarak aktarır.126 
İslam  Yahudilerinin  cizye  ödemeyle  bütünleştirdikleri  gü­
venlik anlayışını daha iyi değerlendirmek İçin, Avrupa Yahudi­
lerinin  daha kararsız durumunu  düşünün.  Oradaki  Yahudiler, 
egemen otoriteye sayısız ve çoğunlukla makulün üstünde yük­
sek ve keyfi vergi ödüyorlardı; fakat -Kutsal Roma İmparatorlu­
ğu'nda  1342'ye  kadar- resmi  himaye  karşılığında  düzenli  kelle 
vergisi yoktu.127 Güvenlik,  Yahudiler ekonomiye yararlı olduk­
ları ve/veya sağlam vergi mükellefleri oldukları için verilen tek 
taraflı bir devlet hediyesiydi. FiZiksel tehdit alhnda olduklarında 
(ki İslam dünyasında olduğundan çok daha sık oluyordu), Av­
rupa Yahudileri, himayeyi salın almak ya da yeniden sağlamak 
için düzenli olarak rüşvete başvuruyorlardı. Rüşvete bu bağımlı­
lık kararsızlık, istikrarsızlık ve kolektif kaygı yarath; zira, kimse 
rüşvetin ne zaman verilmesi gerektiğini ve verilen miktarın ye­
terli görülüp görülmeyeceğini bilmiyordu. 

---

l 24  M ark R. Cohen 
Latin Hıristiyanlığındaki Yahudi yaşamında rüşvetin, yaygın 
yar
arının 
bir işareti de, bunu ifade etmek için misnah* İbranice­
sinde  ender  kullanılan 
le-shahed 
fiilinin 
(shohad, 
"rüşvet,"  ismin­
den gelir) düzenli olarak kullanılmasıdır.12s Hıristiyanlıkta oldu­
ğu gibi İslam' da da, zimmi'ler  arasında  harcama  yasalarının  yü­
rürlüğe konulacağı tehdidinin geleneksel, bir para koparma hile­
si olarak keşfedildiği  çok  olmuştur.  Fakat,  kişilere  karşı şiddeti 
önlemek  için  görevlilere  rüşvet  vermenin  düzenli  bir  Yahudi 
pratiği olduğunu gösteren klasik İslam döneminden kalma fazla 
kanıt  bilmiyorum.  Karşılaştırmaya daha da ileri götürürsek, La­
tin Bah'da Yahudilerin yerleşim güvenliği, çoğunlukla ekonomik 
yararlılıklarına bağlıydı. Bu nedenle, 1290'da İngiltere'de giderek 
yoksullaşan  Yahudilerden  anlamlı  miktarda  para alınamayınca 
Kral Edward 
I, 
Yahudilerin  elinde kalan  mallara  da el koyarak 
yerleşme haklarını yürürlükten kaldırıp kovdu. 
Aşağılayıcı çağrışımına ve mali yüküne karşın, İslam Yahudi­
lerinin,  Yahudi  olmayanların düşmanlığından  korunma  konu­
sunda Latin Bah'daki uzak kardeşlerinkinden daha emin güven­
celeri vardı. Kendi adını taşıyan Pakt'ın yarahcısı Halife Ömer'in 
"vasiyeti",  himaye  alhndaki  halk  konusunda  şunu  emreder: 
Müslümanlar,  "ister  gönüllü  ister  boyun  eğerek  olsun  Müslü­
manlara  ödemeleri  gerekeni  ödemeleri  koşuluyla,  onları  koru­
mak için savaşmalı,  onlara  taşıyabileceklerinden  fazla  yük  bin­
dirmemelidir."129 Bu ilkeye her zaman uyulmadı; fakat, geç orta­
çağ ve erken modem çağda bile, İslam'ın  gayri-Müslimlere  yö­
nelik politikasının değişmeyen bir köşe taşı oldu. 
· Musevi yasalarının, M.S. 
2. 
yüzyılda Rabbi Judah ha-Nasi tarafından 
derlenmiş şekline verilen ad;-çv. 

---