Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler

Haç 
ve 
H i lal Altı n da Ortaçağda Yah ud i l e r  1 1 9 
bölümü içerir .. Zimmi hukukunda kelle vergisinin merkeziliğinin 
karakteristiği  olarak  bu bölüm,  Ebu  Yusuf'un  ifadesiyle  "cizye 
ödeme karşılığında" sağlanan sulhtan söz  ederek,  bütün zimmi 
yükümlülüklerinin bir özetini içerir.ıos 
Fıkıhçı El-Şafi'nin (ö. 820) büyük İslam hukuku kitabı 
Kitab el­
umm,  Kitab el-cizye (Kelle Vergisi  Üzerine  Kitap)  kısmında zim­
mi1er üzerine  birkaç  bölümü  içerir.  Şafi,  "Kitap  ehli"ne  (dolayı­
sıyla cizye ödeme ayrıcalığına sahip) mensup çeşitli grupları de­
ğerlendirir. Kilit bir bolüm, "imam, gayri-Müslimlerin kelle ver­
gisi için bir belge yazmak isterse, yazar ... " ifadesiyle başlar. Diğer 
birçok konunun yanı sıra, Ömer Pakh'nın daha sonraki metinle­
rinde rastlanan bütün hükümlerin, arh bizzat kelle vergisinin bol 
örnekli,  hukuksal  betimlemeleri  bunu  izler.106  Şafii'nin 
Kitab el­
cizye'sindeki başka bir bölüm de, garnizon  kentlerinde  im
amın 
zimmi1ere  dayatması  gereken  yükümlülükleri  sıralar.  Bunlar, 
Ömer  Pakt'ındakilerle  aşağı  yukarı  aynıydı.  Sonraki  bölüm, 
imamın boyun eğmeleri karşısında zimmi'lere sağlayacağı koru­
ma tiplerini listeler.107 
Ahkam ahi el-dhinıma'sında İbn Kayyım el-
� 
Cevziye,  kelle  vergisinin  ayrınhlı  bir  açıklamasının  istenmesi 
üzerine  -zimmi'lerle ilgili yasaları kapsamlı yazısında toparladı­
ğını ilan eder.10s, 
Fıkıhçılar, Kuran'ın emrettiği cizyenin bir ceza 
mı 
(uquba; ya­
ni, değersizleştirmenin bir yolu) yoksa fiziksel koruma ve yerle­
şim haklarını  güvenceye almak için  ödenen bir ücret  mi 
(ücra) 
olduğunu  tarhştılar.  Pek çok  otorite  bir  ceza olduğunu  savun­
du.109 
İslam fıkıhçıları, cizyenin miktarını da tarhştılar. Bazı hukuk 
okulları,  sabit  bir  oran  olarak  saptadı;  bazıları, zimminin'  mali 
imkanlarına bağlı olarak ve  Kuran'ın  cizye  ayetindeki 
an yadın 
ifadesinin  yaygın  bir  yorumuyla  tutarlı  bir  şekilde  dereceli  bir 
vergi (12, 24 ya da 48 dirhem) olarak saptadı. İkinci yöntem Sa­
sanilerin pratiği  oldu  ve  Müslüman  Irak'ta yürürlükte  kaldı.110 
Bazı  gruplar  kelle  vergisinden  kurtulmasına  karşın,  yoksullar 

---

l 2 0  
Mark R. Cohen 
kaçamadı.  Pek  çok  fıkıhçıya  göre,  kelle  vergisi  askerlik  hizmeti 
karşılığında ödenen parayı temsil ettiği için, mantıksal olarak as­
kerlik  hizmetine  elverişli  olmayanlar  ödemek  zorunda  değildi. 
Bu kategori kadınları, ergenlik öncesi gençleri, köleleri ve yaşlıla­
rı 
kapsıyordu. 
Sözü edildiği gibi,  kelle vergisinin zimmi'nin  "düşüklüğünü" 
vurgulayacak tarzda toplanması istenirdi. Enseye hafif tokat gibi 
sayısız aşağılayıcı töten yapılırdı. Bazen aşağılayıcı töre atlanırdı. 
Hadis  literatürü, olasılıkla normdan böyle bir uzaklaşmayı haklı 
göstermek niyetiyle sık sık aktarılan ve cizye toplanırken ılımlılık 
tavsiye eden bir geleneği korur: 
Hişam b. Hakim b. Hizam, 
Hims valisinin bazı Kıptileri [nas 
min el-kıpt]  cizye  ödemek  için güneşin  altında  beklettiğine rast­
lamış.  Şunu  demiş:  Bu  nedir?  Resulullah  şunu  söylerken  duy­
dum:  Allahu  taala  bu  dünyada  insanlara  eziyet  edenlere  eziyet 
edecek.111 
Ayrıca,  İslam literatüründe,  yıllık "ceza"sını ödedikten sonra 
gayri-Müslim vergi mükellefinin alenen aşağılanmasını önleme­
ye çalışan ifadeler de var: 
Onlardan  kelle  vergisini  almışsan,  onlar  üzerinde  hiçbir id­
dian ya da hakkın yoktur ...  Onları köleleştirme,  Müslümanların 
onlara baskı yapmasına ya da zarar vermesine ya  da  izin verile­
nin  dışında  mallarına  göz  dikmelerine  izin  verme;  fakat  onlara 
layık  gördüğün  koşulları  ve  yapmalarına  izin  verdiğin  her  şeyi 
sadakatle gözet.112 
Ve: 
Peygamber şunu  derdi:  "Bir zimmi'yi  soyan ya da ona taşıya­
bileceğinden fazla yük bindiren kişi, beni karşısında bulur."113 
İslam hukukuna göre, zimmi'ler Müslümanlara konulan tica­
ret vergisinin -genellikle yüzde 
5- iki katını öderlerdi. 
Tüccar ahl 
el-harb, 
"savaş bölgesinin tüccarlaı:ı,"  yüzde 
10 
ödüyordu.114  Ge-

---

Haç ve  H i lal Altı nda Ortaçağda Yah u d i l e r  
l 2 1  
niza belgeleri, Hıristiyan Avrupa'da olduğu gibi Yahudi cemaat­
lerin,  şu  ya  da  bu  yönetimin  mali  gereksinmeleriyle  bağlantılı 
olarak periyodik ağır vergi yüklerine katlandıklarını gösterir.115 
Kelle vergisi  ödemesi,  Geniza mektuplarında  sık  sık ve  ço­
ğunlukla  mali  bakımdan  yakınılan  bir  kondur.116Yoksullar  ve 
düşük  gelirliler  için  bir  yüktü  ve  Yahudi  cemaat  ya  da  kişisel 
yardımseverliği,  gücü  yetmeyenlerin yükünü karşılamışh.  Zim­
mi,  cizye  ödediğini  kanıtlamak  zorundaydı.  Belli  dönemlerde, 
boyuna vurulan alçalhcı mühür, cizye alındısı hizmeti gördü117. 
Geniza, alındının 
beraa, 
"ibra senedi,11 denilen bir parça kağıt bi­
çimi aldığını gösterir. Vergi memurlarına 
beraa'sız 
yakalanan bi­
ri, o yıl ikinci kez kelle vergisi vermek zorunda kalabilirdi.118 Yö­
netici, kelle vergisi miktarını zaman zaman aşırı düzeylere yük­
seltebiliyordu.119 Geniza mektuplarının kelle  vergisi  yüküyle il­
gili canlı kanıtları, tarihsel bakımdan cizyenin alçalhcı bir çağrı­
şımı bulunmadığını ve Müslümanların bu vergiyi şefkatle topla­
dıklarını  iddia  eden  birçok  modem inançlar  arası  ütopya  miti 
savunucusunun vardığı sonuçlan yalanlar.ııo 
Bununla birlikte  "himaye parası" olarak algılanan cizye, tam 
da Kuran emirlerinin istediği  gibi  yapıcı bir rol  oynadı.  Gayri­
Müslimlerin, korunmasını yıllık bir bedelle garanti etti. ("Ozyeyi 
ödeyinceye kadar ... [onlarla] savaşın). Tam da cizyenin düzenli­
liği, zimmi'lere düzenli ve sürekli güvenlik sağladı.ı2ı Yine bura­
da  da,  Geı:üza  fragmanları  arasında  korunan  bir  öykü,  çağdaş 
kanıtlar sunuyor. 
Anlaşıldığına göre  onuncu  yüzyılda Irak Yahudileri  tarafın­
dan anlatılan öykü,  yıllık baçı ne kadar  değerli  bir koruma ola­
rak  gördüklerini  gösterir.  Anlahyı  içeren  el  yazması  fragman, 
görünüşe  göre, 
5. 
bölümde  yeniden  karşılaşacağımız  onuncu 
yüzyıl başı Abbasi Bağdat'ında zengin bir Yahudi saray bankeri­
nin macerasıyla  ilgili bir anlahma aittir.122 Baş kahraman Netira, 
tüccar-banker Joseph b. Phineas'ın damadıydı. Diğer Yahudi öy­
külerinde rastlanan motifleri birleştiren anekdot, Haman benzeri 

---