Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         85 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
durum muâmelei zevciyenin insicamını bozduğundan eğlence de gide-
rek  işkenceye  dönüşmeye  başlamıştı.  Bir  süre  sonra  ritmim  tamamen 
bozulunca altımdakine “Bana bak! Eğer birlikte olmak istiyorsan o şey 
işte böyle bir şey. Yok eğer bütün uzuvları bir nefeste sıralamak istiyor-
san git ve bir sakatatçıdan yardım al!”
38
 
 
Anekdot: 34 
Cemmâz anlatıyor: Bir defasında bir işret âleminde müzik icra-
sında  bulunan  ve  şarkı  sözlerini  tiz  yerine  pes  perdeden  okuyan  bir 
şantöze rastlamıştım. Okuduğu parçanın hakkını verebilmesi için “Öy-
le mırıldanıp durma, yükselt şu sesini” diye kendisini uyarmak istedi-
ğimde eğilip kulağıma “Ses tellerimin çığlık ve bağırış modunu sende-
ki üçün birine saklıyorum!” dedi.
39
 
Anekdot: 35 
Cemmâz anlatıyor: Bir evin kapısı önünden geçiyordum. İçeride 
bir adamla bir kadın ölesiye münakaşa ediyor ve adam kadına “Bugün 
seni 100 adama pazarlayacağım” diye tehditler savuruyordu. Ben bü-
tün bunları dinlerken hemen arkamda bir ihtiyarın beklemekte olduğu-
nu fark ettim. İhtiyar bir süre daha kapıya yakın bir planda demirledi. 
Bekleyiş uzayınca dayanamayıp kapıyı çaldı ve “Hadi artık, bu kahpe-
yi pazarlayacaksan pazarla, yoksa benim işim var gidiyorum!” dedi.
40
  
3.2. Cemmâz’ın kurları 
Kadınlarla ilişkisinde eş veya zevce motifinden ziyade mâşuk ve 
sevgili  kavramları  öne  çıkmaktadır.  Bu  yüzden  bir  çok  anekdot, 
Cemmâz’ı,  daha  önce  hiç  ilişkisi  olmadığı  karşı  cinslerle  gönül  bağı 
kurma  çabası  içinde  fotoğraflar.  İlginçtir  ki  Cemmâz  bu  kurlarının 
hemen hepsine olumlu yanıt almıştır (Anekdot: 36-38):  
Anekdot: 36 
Cemmâz  anlatıyor:  Bir  defasında  son  derece  zarif  ve  nüktedan 
bir  dilbere  “Görüyorum  ki  dudakların  çatlamış”  diyerek  kendisine 
asılmak istemiştim. O da bana “Bilirsin, incir ballandığı zaman böyle 
çatlar” diyerek kuruma karşılık verdi.
41
 
 
                                                           
38
 el-Basâir ve'z-zehâir, II, 170.  
39
 el-Basâir ve'z-zehâir, I, 230.  
40
 Nesru’d-durr, III, 174.  
41
 el-Basâir ve'z-zehâir, IV, 128. 

---

86                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Anekdot: 37 
Bir defasında Cemmâz, bir içki âleminde göz koyduğu bir şantö-
ze, 
ٌنْزُح ُهَّفَش ْنَميِف َينِلوُقَت اَذاَم
 
اَناَّرَح َراَص ىََّتَح ِّبُحْلا ِةَّدِش ْنِم
 
Aşkının ateşinden kavrulan birine söyleyeceğin bir şey var mı? 
diyerek asılmak istemişti. Onun bu kuruna kadın şu beytiyle kar-
şılık verdi: 
ِإ
ِهِب َّرَضَأ ْدَق اًّبِحُم اَنْيَأَر اَذ
 
   
اَناَسْحِإ ُهاَنْيَلْوَأ ِةَباَبَّصلا ُدْهُج
 
Biz,  aşkımızın  aleviyle  yanan  bir  sevgili  görürsek,  katımızdan 
bir iyilikle gönlünü alıveririz!
42
 
Anekdot: 38 
Cemmâz anlatıyor: Bir gün dar bir sokakta yürürken birden kar-
şıma melek yüzlü birkaç işveli şantöz çıktı. Ben taciz etmek istercesine 
o dar yolda üzerlerine doğru yürüyüp kendilerini sıkıştırdım, bir taraf-
tan da  
ِضْعَب َقْوَف اَنَضْعَب ُهَّللا َلَمَح
 
Allah bizleri her zaman böyle üst üste, sıkış tepiş yapsın! gibi bir 
laf ettim. Meğer kızlar ayartılmaya dünden razılarmış ki içlerinden biri 
hemen  
ِضْفَخَو ٍشْيَع ِماَوَد يِف اًلِجاَع
 
Duan hemen kabul olsun ki, hayat da zevk de sürüp gitsin! 
sözüyle karşılık verdi.
43
 
Aşağıdaki rivayeti esas aldığımızda ise Cemmâz’ın kimi sevgili-
lerini oyaladığı da ortaya çıkmaktadır (Anekdot: 39):  
Anekdot: 39 
Cemmâz şarkıcılık yapan bir kız arkadaşına durmadan  mektup-
lar kaleme alıyor, onları şiir parçalarıyla süsleyip donatıyordu.  Kendi-
sini  bu  şâirane  üslupla  sürekli  oyaladığını  düşünen  aşığı,  Cemmaz’ın 
son gönderdiği mektubun arkasına şu satırları yazıp geri yolladı: Habe-
rin  olsun  ki,  şiirin  büyüsü  bendekiyle  sendekini  bir  araya  getirecek 
kudrette değil!
44
 
                                                           
42
 el-Basâir ve'z-zehâir, VII, 165.  
43
 el-Basâir ve'z-zehâir, II, 47.  
44
 Nesru’d-durr, IV, 186. 

---

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         87 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
3.3. Muhannesler 
Yumuşaklık,  söz,  bakış,  davranış  gibi  konularda  kadına  benze-
yen erkek anlamına gelen muhannes, saray yaşantısının önemli figürle-
rinden biridir. Kadınların cinsel objelerini algılama noktasında erkek-
lerden farklı bir statüde kabul edildikleri için bazı özel vazifelerde (ha-
remağalığı gibi) istihdam edilen muhannes kadrosu hem şiirde hem de 
düzyazı mizahında bir hiciv öğesi olarak kullanılmışlardır.  
Bir  saray  nedimi  olmak  itibariyle  Cemmâz  da  saraydaki 
muhanneslerle  zaman  zaman  karşılaşıyor,  bu  gibi  kimselerden  rakibi 
pozisyonundaki  bazılarını  ise  yaratılışındaki  en  zayıf  noktadan  vuru-
yordu (Anekdot: 40):  
Anekdot: 40 
Ca‘fer  sülalesinin  Tuğyân  adında  alımlı  bir  cariyesi  vardı. 
Cemmâz bu dilbere vurulmuştu. İşin ilginç yanı, sülalenin kızlarından 
sorumlu olan Sinan adındaki haremağası da Tuğyân’a gizliden gizliye 
âşıktı. Bu yüzden haremağası, şarkı meclislerine gidip eğlenmek iste-
yen Tuğyân’ı kıskançlık damarıyla kem gözlerden saklamaya, bilhassa 
da  Cemmâz  gibi  bir  rakipten  kaçırmaya  çalışıyordu.  Haremağasının 
birkaç başarılı teşebbüsünden sonra Cemmâz şu beyitleri yazmak zo-
runda kaldı:
 
 ٍناَنِس ِتيِقَمْلِل اَم
 
 
ِحاَلـِمْلا ِءاَبِّظلِلَو
 
 ٌّيـِصـَخ ٍناَز َسـْئـِبـَل
 
ِحاَلِس ِرـْيـَغِب ٍزاـَغ
 
Sinân hergelesinin ahu yüzlü dilberlerle ne işi olabilir? 
Zira iğdiş edilmiş kimse silahsız asker gibidir!
45
 
Bir  başka  seferinde  Cemmâz  yine  aynı  hasmını  aynı  taktikle 
vurmaktadır (Anekdot: 41): 
Anekdot: 41 
 ٍيْبَظِل ُءاَدِفْلا يِسْفَن
 
 
 
 
ْهـُّبـِحُأَو يِنُّبِحُي
 
                                                           
45
 el-Câhız, Kitâbu’l-hayevân (I-VIII), nşr. Muhammed ‘Abdusselâm Hârûn, Dâru’l-
cîl  -  Dâru’l-fikr, Beyrut, 1988, I, 174-75;  el-Beyhakî, Muhammed b. İbrâhîm,  el-
Mehâsin ve’l-mesâvi’, haz. Friedrich Schwally, Leipzig, 1902, s. 612; et-Teşbîhât, 
s.409. Cem’u’l-cevâhir’de rakip farklı bir isimle anılmaktadır:  
حاَبَر ِّيِصَخْلِل اَم
 
 
ِحاَلِمْلا يِناَوَغْلِلَو
 
ٌّيـِصَخ ٍناَز َسـْيـَلَأ
 
ِحاَلـِس ِرــْيـَغـِب ٍزاــَغ
 
Bkz. Cem’u’l-cevâhir, s. 117-18. 

---