Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

78                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Anekdot: 20 
Bir defasında Cemmâz bir şantöre “Haydi şakı bakalım!” deyin-
ce  şantör  “Bu  bir  emir,  emirle  şarkı  söylenmez!”  diyerek  şarkısını 
okumadı. Cemmâz üslubunu biraz yumuşatarak “Öyleyse şarkı söyle-
meni istirham ediyorum” deyince şantör bu sefer “Bu da senin açından 
bir zül, müzik böyle bir saikle de dinlenmez!” karşılığını verdi. Sinirleri 
iyice gerilen Cemmâz “Eeee yeter be, öyleyse okuma!” deyince şantör 
“Böyle bir engelleme ise resmen kavga sebebi!” diyerek her defasında 
Cemmâz’ı kudurtmayı başardı.
22
 
Anekdot: 21 
İbn ‘Ammâr anlatıyor: Dostlarla birlikte evlerin mekânsal açıdan 
darlığı üzerine sohbet ediyorduk. Cemmâz söz alıp dedi ki: “Bir kere-
sinde  bizim  fakirhanede  işret  yapıyorduk.  Evimiz  öylesine  dardı  ki, 
tuvalete giren bir şahıs tuvaletini yaptığı aynı anda elini uzatmak sure-
tiyle  kendisine  gelen  kadeh  sırasını  boş  çevirmeyerek  sâkînin  uzattığı 
kadehi elinden alabiliyordu”
23
 
2. Polemikleri 
Hiçbir şairin kaçıp kurtulmayı başaramadığı hiciv, sivri dilli ve 
aşağılayıcı  üsluplarla  hasımlarını  yaralamaktan  büyük  haz  duyan  bir 
söz  cambazının,  Cemmâz’ın  kişiliğine  son  derece  uygun  bir  enstrü-
mandır. Klasik kaynaklar onun, başta Ebû Nüvâs olmak üzere birkaç 
önemli şahsiyetle olan atışmalarına yer verir. Burada anekdotlar çerçe-
vesinde bu isimler ve ilgili polemikler tanıtılacaktır.  
2.1. Ebû Nüvâs’la atışmaları 
Cemmâz’ın Ebû Nüvâs’la olan ilişkileri çok büyük ölçüde dos-
tanedir. Müstehcenlik ve edepsizce tasvirler hususunda adeta birbiriyle 
yarışan  bu  iki  isim  hayatları  boyunca  dost  kalmayı  başarmış,  sanatta 
birbirlerine  rakip  olmalarına,  zaman  zaman  da  kıyasıya  mücadele  et-
melerine  rağmen  her  zaman  için  toleransa  açık  bir  entelektüel  düzey 
sergilemişlerdir.  
İşaret etmek gerekir ki, Cemmâz’ın Ebû Nüvâs’la atışmalarında 
çoğu  zaman  üstün  olan  taraf  ikinci  isimdir.  Esasen  bu  durum  bizzat 
Cemmâz tarafından da değişik vesilelerle itiraf edilmiştir (Anekdot: 22 
ve 23): 
 
                                                           
22
 et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, IX, 62. 
23
 Nesru’d-durr, III, 173; el-Basâir ve'z-zehâir, VI, 56; et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye, IX, 
414.  

---

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         79 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
Anekdot: 22 
Bir defasında Ebû Nüvâs, Cemmâz’a, belden aşağı, ahlaksız iba-
re-ler içeren ve yer yer küfre girdiği şiirlerinden bazı parçalar okumuş 
sonra  da  “Elinden  gelirse  sen  de  bu  türden  şiir  söyle  bakalım!”  diye 
onu  tahrik  etmek  istemişti.  Cemmâz’ın  buna  verdiği  yanıt  şu  oldu: 
“Ben, ordusu uzuvlarımdan oluşan, tahrik edici ibarelerle bu ordunun 
askerlerini  kâh  harekete  geçirip,  kâh  pasifize  eden  ve  beni  böylece 
helak etmek isteyen bir adamla aşık atamam!”
24
 
Anekdot: 23 
Cemmâz, yakın arkadaşı Ebû Nüvâs’la birlikte bir kadın şarkıcı-
nın  müzik  icrasında  bulunduğu  bir  işret  meclisine  uğramış,  burada 
kendisinde hoş bir izlenim yaratan o kadını tatlı sözler, latif esprilerle 
etkilemeye çalışmıştı. Ebû Nüvâs bütün bunlar olurken susmayı tercih 
ettiğinden kadın Cemmâz’ın tarafına meyletti. Cemmâz bu üstünlüğü-
nü bir şiir parçası ile de pekiştirmek isteyerek dedi ki: 
ُهُرـْعِش ُهُرْذــَج ٍساَوــُن وـُبَأ
 
ِتاَياَكِحْلا ُنْسـُح اَنُرْذَجَو
 
 ُرـَثْكَأ اَنُرْذَجَف
ِهِرْذَج ْنِم
 
 
ِتاَءوُرـُمـْلا ِلــْهَأ ىَلَع اًّدـــَم
 
Ebû Nüvâs şiirden beslenir, bizse latif hikâyelerden 
O yüzden erdem sahiplerinin övgüsü daha çok bizim işimiz. 
Cemmâz’ın bu iki hamlesini dikkatle izleyen Ebû Nüvâs suskun-
luğunu bozarak mukabelede bulundu: 
اَمَك اَذَه ُرِكْنُن اَل َتْقَدَص
 
ِتاَحاَنُمْلا يِف ٌسْأَر َكُّمُأ
 
Hakkın var, yarışılmaz senin gibisiyle at başı 
Bir ananın oğlusun ki, mesleği ağıtçı başı! 
Bu beyti duyan kadın bu sefer Ebû Nüvâs’ın yanına doğru geçe-
rek  şarkısını  onun  başında  söylemeye  başladı.  Cemmâz  arkadaşının 
hakkını yemeyerek “Vallahi ben bu kadar yerinde söylenmiş güzel bir 
söz  işitmedim”  diye  Ebû  Nüvâs’ı  takdir  edince  bu  sefer  Ebû  Nüvâs 
ikinci  bir  hamleyle  “Vallahi  bu  durumdan  daha  ilginci,  annenin 
mesleğinin senin başına bu şekilde çorap örmek olmasıdır!” dedi.
25
 
Rivayetlere  göre  Cemmâz,  hayatının  son  demlerine  kadar  Ebû 
Nüvâs’la  atışmalarını  ürdürmüştür.  Aşağıdaki  anekdot  Cemmâz  ile 
Ebû  Nüvâs  arasındaki  meşrep  ortaklığının  yanı  sıra,  aralarındaki  hiç 
                                                           
24
 Cem’u’l-cevâhir, s. 5. 
25
 Cem’u’l-cevâhir, s. 26-27. 

---

80                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
sönmeyen  rekabeti  de  belgelemesi  açısından  güzel  bir  örnek  teşkil 
etmektedir (Anekdot: 24): 
Anekdot: 24 
Cemmâz bir gün, ağır hastalanıp yatağa düşen yakın dostu Ebû 
Nüvâs’ın ziyaretine gitmişti.  Orada hasta  arkadaşına bazı  nasihatlerde 
bulunmak  isteyerek  “Nice  iffetli  kadına  iftira  edip,  nice  kepazelikler 
işledin. Şimdi ise ölüm döşeğindesin. Bu yüzden sana tavsiyem Azrail 
henüz  kapıyı  çalmadan  tövbe  edip  Allah’a  yönelmendir”  dedi.  Ebû 
Nüvâs,  Cemmâz’a  “Bütün  söylediklerin  doğru,  ancak  yine  de  tövbe 
etmem!” karşılığını verdi. Cemmâz bunun sebebini sorunca da “Benim 
hidayetimin  -saydığın  tüm  bu  hususlarda  benden  hiç  de  aşağı  kalma-
yan-  senin  gibi  rezil  biri  vasıtasıyla  olmasına  gönlüm  razı  gelmez  de 
ondan!” cevabını verdi.
26
 
2.2. Abdussamed b. el-Mu‘azzel ile atışmaları 
Kaynaklar Cemmâz ile şair Abdussamed b. el-Mu‘azzel arasında 
derin bir husumet bulunduğunu, bu durumun da karşılıklı hicivleşme-
lere  yol  açtığını  belirtmektedir.  Böyle  olmakla  birlikte  İbnu’l-
Mu‘azzel, Cemmâz’dan çok korktuğunu bizzat itiraf etmektedir. Ona 
göre  Cemmâz  birini  eleştirmek  istediğinde  -kendisi  taşlanmaktan 
korkmadığından-  hicivde  her  yola  başvurmakta,  hatta  namus  mefhu-
muna dahi saygı duymamaktadır.
27
 Örneğin aşağıdaki anekdotun satır 
aralarında  Abdussamed’in,  Cemmâz  karşısında  aciz  kaldığının  kendi 
ağzından bir itirafı yer almaktadır (Anekdot: 25) 
Anekdot: 25 
Abdussamed  b.  el-Mu‘azzel  anlatıyor:  Bir  defasında  Cemmâz 
beni absürd ve budalaca öyle iki beyitle hicvetti ki büyük küçük herke-
sin diline sakız olup çıkıverdim. O beyitler şunlardır: 
ا
َم ِلَّذَعُمْلا ُنْبِ
َوُه ْن
  
 
 ْلَّذـَعـُمْلا ُهوُبَأ ْنَمَو
 
 ُهـْنـَع َناـَبـْهَو ُتـْلَأَس
  
ْلَّوَحُم ٌضْيَب َلاَقَف
 
İbnu’l-Mu‘azzel kim, el-Mu‘azzel’in babası kim? 
Vehbân’a sordum onu, o da ‘çürük yumurtadır’ dedi. 
Ben de derhal onun hakkında, herkesin diline dolayacağı bir söz 
söylemek istedim. Ancak hiç kimse ne söylediklerime iltifat etti, ne de 
anlamak  istedi.  Herhalde  bu  ilgisizliğin  sebebi  de  yine  onun  adının 
                                                           
26
 Cem’u’l-cevâhir, s. 249; Vefeyâtu’l-a‘yân, VII, 70. 
27
 el-İsfehânî, Ebû’l-Ferec, el-Eğânî (I-XXIV), thk. Semîr Câbir, Dâru’l-fikr, 2.Baskı, 
Beyrut, t.y., XIII, 260. 

---