Hasan basri Çantay’in kiŞİLİĞİ

Abbasi Sarayının Sivri Dilli Nedimi: el-Cemmâz                         81 
 
 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
benim  şiirlerimin  seviyesini  düşürmüş  olmasıdır.  Cemmâz  aleyhinde 
söylediğim beyitlerse şunlardır: 
ن
ْلا ُبـَسـ
ٌروــُصــْقــَم ِزاـَّمَج
 
ِهــْيـــَلِإ
 
ُهاهتنم
  
 ىءارتي
ِساــَّنــلا ُبـــَســَن
  
ُهاَوـِس ىَفْخَي اَمَف
  
 
ِزاََّمَجْلا يِبَأ يِف ىَجاَحَتَي
 
 
 
ُهاَبـِتاـَك َوـــُه ْنـَم
  
 
ِزاََّمَجْلا وُبَأ ْنَم يِرْدَي َسْيَل
 
 
 
اَّلِإ
 
اري نم
ُه 
 
Cemmâz’ın şeceresi kendisiyle sınırlıdır, başı da sonu da kendi-
sidir.  Şecereler  ortaya  konulunca  herkes  evvelini  âhirini  görebilir, 
Cemmâz hariç. Bir nesep uzmanı, Ebû’l-Cemmâz künyesine geldiğin-
de afallar. Zira babasının kim olduğunu bilen yoktur. Dolayısıyla o soy 
ve künye ile değil, sadece görülünce bilinen bir soysuzdur.
28
 
Rivayete göre Cemmâz yüzünden herkesin diline pelesenk olan 
İbnu’l-Mu‘azzel, bu aşağılayıcı durumdan kurtulmak için bir dostunu 
araya koyarak Vehbân’a göndermiş, onun böyle bir söz söylemediğini 
öğrendikten  sonra  da  her  mahfilde  Vehbân’ın  “çürük  yumurta”  itha-
mında  bulunmadığını  bizzat  Vehbân  aracılığıyla  herkese  duyurmaya 
gayret etmiştir.
29
 Ancak son tahlilde Cemmâz’ın beyitleri şöhrete ka-
vuşurken, İbnu’l-Mu‘azzel’inkiler unutulmaya mahkum olmuştur.
30
 
2.3. Ebû’l-‘Atâhiye ile atışmaları 
Cemmâz, kendi dönemine  göre  dini  konularda oldukça  seküler 
sayılabilecek  bir  çizgide  durmuştur.  Bununla  birlikte  özden  mahrum 
dini  ritüellerin eleştirilmesi onun şiir ve  yorumlarında önemli bir  yer 
tutar. Nitekim bir şiirinde, herkesi zühd hayatına davet edip de kendisi-
nin buna uygun biçimde davranmadığını düşündüğü çağdaşı ünlü Ab-
basi şairi Ebû’l-‘Atâhiye’yi (ö.210/825), daha önce öz dayısı Selm el-
Hâsir’in diliyle şu şekilde yaralamıştır (Anekdot: 26): 
Anekdot:26 
ْزَّتلا َحَبْقَأ اَم
ٍظِعاَو ْنِم َديِه
 
      
  
دهزي لاو سانلا دهزي
 
اًقِداَص ِهِدـيِهْزـَت يِف َناَك ْوـَل
 
  
ُدِجْسَمْلا ُهَتْيَب ىَسْمَأَو ىَحْضَأ
 
ُهــُلاــَب اـَمـَف اـَيــْنُّدـلا َضـَفَر ْنِإ
 
ُدـِفْرَتْسـَيَو َساـَّنلا ُحِنْمَتْسـَي
 
                                                           
28
 el-Eğânî, XIII, 263; el-Vâfî bi’l-vefeyât, XVIII, 276. 
29
 el-Eğânî, XIII, 261. 
30
 el-Vâfî bi’l-vefeyât, XVIII, 276. 

---

82                                                                          Hüseyin Günday 
 
 
Dicle Üniversitesi İlahiyat 
Fakültesi
 Dergisi, 2010/2, c. 12, sayı: 2 
 
و
 ىَرَت اَم ىَلَع ٌموُسـْقـَم ُقْزِّرلاَ
 
 
ُدوسلااو ضيبلاا هلاني
 
Bir  vaizin  insanları  zühde  çağırıp  kendisinin  tamahkârca  dav-
ranması ne çirkin! Zaten dünyaya karşı lakaydiliği gerçek olsaydı mes-
citler  onun  ha-nesi  olurdu.  Güya  dünyayı  umursamıyormuş,  peki  ne-
den el açıp insan-lardan bir şeyler umuyor?! Bilmiyor mu ki rızık Hak 
katında  taksim  olunmuş,  siyahı  da  beyazı  da  sadece  ve  sadece  kendi 
nasibini alacaktır!
31
 
Esasen klasik kaynaklarda yer alan bir diğer anekdot vasıtasıyla 
Ebû’l-‘Atâhiye’nin, olmak istediği biçimde ideal bir zâhid olmayı ba-
şaramadığının  itirafları  sayabileceğimiz  bazı  ayrıntılara  da  tesadüf  et-
mekteyiz (Anekdot: 27): 
Anekdot: 27 
Bir defasında Cemmâz, Ebû’l-‘Atâhiye’ye “Dün geceyi nasıl ih-
ya  ettin?”  diye  sorduğunda  ona  şu  yanıtı  vermişti:  “Ne  Cenab-ı 
Hakk’ın  dilediği;  ne  benim  istediğim,  ne  de  şeytanın  arzuladığı  gibi. 
Zira  Hz.  Allah  benden  kendisine  isyan  etmeden  itaat  etmemi  diliyor 
ama ben öyle  biri olmayı başaramıyorum.  Şeytan ise Allah’a  durma-
dan  baş  kaldırıp  asla  itaat  etmememi  arzuluyor,  ne  yalan  söyleyeyim 
öyle  biri  de  değilim.  Kendime  gelince,  ben  de  sağlıklı  ve  son  derece 
zengin olmaya can atıyor, lakin buna da muvaffak olamıyorum!”
32
 
2.4. Ebû’l-‘Aynâ 
Cemmâz'ın saray içerisinde ve dışında ünlü nedim Ebû'l-‘Aynâ 
ile şakalaşmaları da vakidir. Ancak buna ilişkin kaynaklarda sadece bir 
tek  rivayete  rastlamaktayız  ki,  onu  diğer  anekdotlardan  farklı  kılan 
sözü edilen hikâyede Ebû'l-‘Aynâ’nın fâil, Cemmâz’ın ise kurban olu-
şudur (Anekdot: 28): 
Anekdot: 28 
Bir  defasında  Ebû'l-Aynâ,  Cemmâz'ın  bir  şarkı  mırıldandığını 
duyduğunda şöyle demişti: Cenâb-ı Hakk ne kadar doğru söylemiş:  
﴾ِيرِمَحْلا ُتْوَصَل ِتاَوْصَأْلا َرَكنَأ َّنِإ﴿ 
                                                           
31
  Vefeyâtu’l-a‘yân,  II,  352;  el-Eğânî,  IV,  79;  XIX,  284-85;  el-Abbâsî,  Me‘âhidu’t-
tansîs  alâ  şevâhidi’t-Telhîs  (I-IV),  Nşr.  Muhammed  Muhyiddîn  Abdulhamîd, 
’Âlemu’l-kutub,  Beyrut,  1947;  II,  123-24;  Sa‘dî  Dannâvî,  Mevsû‘atu  Hârûn  er-
Reşîd (I-III), Dâru Sâdır, 1.Baskı, Beyrut, 2001, I, 73 (3 no’lu dipnot), I, 55 (4 no’lu 
dipnot). 
32
 el-‘Askerî, Ebû Hilâl, Dîvânu’l-me‘ânî (I-II), thk. Ahmed Hasan Besec, Dâru’l-ku-
tubi’l-ilmiyye, 1.Baskı, Beyrut, 1994, I, 572. 

---