Hazirlayanlar

369

Öğr. Gör. İbrahim ÖZCOŞAR

XIX. Yüzyılda Mardin’in Mahalleleri

Mahalle, Osmanlı şehrinin temel yerleşim birimi

6

 ve idarî açıdan da 

en alt birimi

7

 olarak kabul edilmektedir. Mahallenin ön plana çıkan özelliği 

idarî birim olmasından çok, Osmanlı şehrine ait sosyal hayatın tüm ayrın-

tılarını veren, bu yönüyle Osmanlı hayatının siyasî -idarî tarihinden farklı 

olarak sosyal tarihine dair ipuçlarını sunan yapısıdır. 

Osmanlı fethinin hemen ardından yapılan tahrirlerde Mardin’in 9 ma-

halleye sahip olduğu anlaşılmaktadır

8

. Bu mahalleler; zirvede olmasından 

dolayı ele geçirilmesinin zorluğundan değişik kaynaklarda bahsedilen, 

uzaklardan çok kolayca fark edilen oldukça etkileyici bir kalenin yamaçla-

rında yer almaktadır. Bu mahalleler, dönemin yerel kaynaklarında ve halk 

arasında  beden olarak isimlendirilen bir sur ile çepeçevre kuşatılmıştı

9

. 

XIX. yüzyıla gelindiğinde eski ihtişamını kaybetmeye başlayan kaleden 

ve surlardan, yüzyılın sonlarından itibaren artık sadece kalıntılar olarak 

bahsetmek gerekecektir. Mardin Kasabasının ittisâlinde bulunan kale-i ce-

sime âsâr-ı atike burc ve bârûları ve ebniye-i saire olup harab olmuştur

10

.

Osmanlı fethinden sonraki ilk tahrirde adı geçen 9 mahalle şunlardır: 

Babu’l-Cedid mahallesi, Zarraka mahallesi, Kıssis mahallesi, Babu’l-Ham-

mara mahallesi, Göllasiyan mahallesi, Şemsiyye mahallesi, Zeytun mahal-

lesi, Kamil ve Bimaristan mahallesi, Yahudiyan mahallesi. XVI. yüzyılın 

ortalarında ise; bunlarla birlikte Sündik (Sevindik) isimli bir mahalle daha 

kayıtlarda yer almaktadır

11

. XVII. yüzyılın başlarında şer’iye sicillerinde 

bu mahallelerle birlikte Babu’s-Savur mahallesi de geçmektedir

12

. 

XIX. yüzyılın başlarına gelindiğinde Mardin’de mahalle sayısı 13’e 

çıkmaktadır: Bunlar; Emineddin mahallesi, Babu’l-Cedid mahallesi, Tekye 

mahallesi, Cami-i Kebir mahallesi, Şeyh Çabuk mahallesi, Şeyh Şeyhullah 

mahallesi,  Şehidiye mahallesi, Göllasiyan mahallesi, Latifi ye mahallesi, 

6  Özer Ergenç, “Osmanlı Şehrinde Esnaf Örgütlerinin Fizikî Yapıya Etkileri”, I. Uluslararası 

Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Ankara 1980, s.103. 

7 

İlber Ortaylı; Osmanlı Toplumunda Aile, Pan Yayıncılık, İstanbul 2001, s.21.

8  Nejat Göyünç, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 

1991, s.97.

9 Aydın, a.g.e., s.122.

10 Diyarbakır Sâlnamesi, Def’a 6, H. 1291/M.1874–1875, C. II, s.114.

11  Göyünç, a.g.e., s.99-101.

12  Ramazan Günay, 259 Numaralı Hicrî 1006–1008 (Miladî 1598–1600) Tarihli Mardin Şe-

riyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Dicle 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Diyarbakır 2002, s.307.

---

370

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

Medrese mahallesi, Meşkin mahallesi, Necmeddin mahalleleridir

13

. XIX. 

yüzyılın sonlarına ait salnamelerde de Mardin’de mahalle sayısı, isimle-

ri yazılmadan, 13 olarak gösterilmektedir

14

. Ancak şer’iye sicillerinde 15 

mahallenin adı geçmektedir.

Hem Mardin’in mahallelerinde komşuluk ilişkileri hem de Mardin’de 

mahalle ve komşuluk ilişkilerinin diğer Osmanlı şehirleriyle benzerlik ve 

farklarını değerlendirmek için öncelikle mahalleler ve sakinleri hakkında 

kısaca bilgi vermek gerekecektir. Böylece bir yandan Mardin şehir mer-

kezinde cemaatlerin yerleşim alanları ortaya çıkarken, diğer yandan XIX. 

yüzyıl Mardini’ne ait teorik bir kroki çizilmiş olacaktır.

Babu’l-Cedid Mahallesi: Mahalle sur kapılarından birine atfen 

Babu’l-Cedid olarak isimlendirilmiştir

15

. XVI. yüzyılda hem Ulu Cami 

hem de şehrin en büyük çarşısını içinde barındıran, en geniş mahalleydi

16

. 

Ancak XIX. yüzyıla gelindiğinde sınırları daralmış, şehrin güneyinde git-

tikçe küçülmüştür. Sınırlarının bir kısmı Cami-i Kebir mahallesi ve Baş 

mahallesi, bir kısmı Şehidiye mahallesi ve Tekye mahallesi olmuştur.

Göyünç’ün, XVI. yüzyılda Müslümanların çoğunluğu teşkil ettiğini 

söylediği mahallede XIX. yüzyılda da Müslümanların çoğunlukta olduğu 

şer’iye sicillerinden anlaşılmaktadır. Ayrıca XIX. yüzyılda Mardin’de nü-

fusları önemli ölçüde azalmış olan Yahudilerin de önemli bir kısmı burada 

oturuyor olmalıydı. İncelediğimiz şer’iye sicillerinde sadece 5 kez isim-

lerine rastladığımız Yahudilerden 4’ü Babu’l-Cedid mahallesi sakinlerin-

dendir. Günümüzde bile bu mahallede, Yahudi çeşmesi diye adlandırılan 

bir çeşmenin varlığı, mahallenin Yahudi sakinlerine işaret etmektedir.

Mahallenin Hıristiyan sakinlerine gelince; burada Hıristiyanlara ait 

hiçbir dinî yapının izine rastlanmaması, Hıristiyan nüfusun çok fazla ol-

madığını göstermektedir. Ancak şer’iye sicillerinde bu mahallede oturan 

gayrimüslim isimlerine rastlamaktayız. Buna göre; mahallenin Hıristiyan 

sakinleri Ermeni, Keldanî ve Süryanî Kadimlerden oluşmaktadır. Sür-

yanî Kadimlerin mahalledeki varlıklarıyla ilgili bir bilgiye de Süryanî 

Patrikliği’ne ait vakıf kayıtlarında rastlamaktayız. Buna göre; XIX. yüz-

13  Abdulganî Efendi (Abdulganî Fahri Bulduk), Mardin Tarihi, Yayına Hazırlayan Burhan 

Zengin, Ankara 1999, s.220.

14 Diyarbakır Sâlnamesi, Def’a 7, H. 1292/M. 1875, C.II, s.196.

15  Göyünç, a.g.e., s.97. 

16 Aydın, a.g.e., s.124.

---