Hazirlayanlar

331

Dr. Hüseyin MEVSİM

Bu yapıta göre XIX. yüzyılın ikinci yarısında Bursa’da abacılık ve 

ipekçilik alanlarında Ermenilerin söz sahibi oldukları, bu uğraş ve meslek-

lerle ilgili etkinliklerin merkezinde bulundukları, ayrıca çok kapsamlı bir 

kavram olan ticaretin bütün ayrıntı ve inceliklerini çok iyi bildikleri anla-

şılmaktadır. Yaşadıkları evlerden sosyal statülerinin yüksek olduğu görü-

lür. Eğitim ve din alanlarında herhangi bir kısıtlamaları, resmî makamlarla 

ve dolayısıyla Osmanlı yönetimiyle bir sıkıntıları yoktur. Ancak Protestan 

Ermeni pansiyonunun başöğretmeni Kirkor Efendi’nin dillendirdiği bazı 

ayrılıkçı tohumların da yeşermeye başladığı anlaşılır. Ermeni kadınların si-

gara içme alışkanlıkları da bir sosyal statü göstergesi olarak algılanabilir. 

Bütün bunların yanında son derece çalkantılı bir dönemde, 17 yıl ara-

dan sonra Nikola Naçov’un babasının mirasına sahip çıkabilmesi, hiçbir 

hakkının kaybolmaması ve bütün işlemlerin kendinin bile beklemediği 

kadar kolay ve acele bir şekilde yapılması, Osmanlıdaki hukuk ve adalet 

anlayışının çok önemli bir kanıtıdır.

---

---

XVIII. YÜZYIL OSMANLI TOPLUMUNDA ERMENİLER: 

GÖZLEMLER VE DÜŞÜNCELER

Doç. Dr. İbrahim GÜLER

İstanbul Üniversitesi Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı

E-mail: [e-mail], [e-mail]; Tel: [phone] -26048

---

334

HOŞGÖRÜ TOPLUMUNDA ERMENİLER

Özet

XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başında Osmanlı toplumunda Ermeni-

ler konusu üzerine birçok araştırma ve incelemede bulunulmuş, 

bunun doğal bir neticesi olarak yerli ve yabancı çok sayıda yayın 

yapılmıştır. Bu durumun ortaya çıkışında, kuşkusuz Avrupa’daki 

bazı Ermeni lobilerinin ve onların etkisinde kalan bazı siyasî kuru-

luşların temsilcilerinin, Türkler ve Türkiye Cumhuriyeti hakkında 

belli gayelere yönelik olarak geliştirdikleri siyasetlerin büyük etki-

si olmuştur. Bu siyaset, doğal olarak bazı yazar veya araştırmacı-

ları konuyla ilgili araştırma ve incelemeler yapmaya yöneltmiş ve 

onları görüş bildirme konusunda teşvik edici bir işlev görmüştür. 

Son yıllarda Türkiye’de bu konuda yapılan yayınların bu siyasetin 

bir uzantısı olarak ortaya çıktığından hiç kuşku yoktur. 

Ancak ne var ki, aynı siyasetin, bugüne kadar her nedense ciddi 

anlamda, Osmanlı toplumundaki Ermenilerin daha önceki asır-

lardaki durumlarına yönelik araştırma ve incelemeleri teşvik edici 

işlevini devreye pek sokamadığı, dolayısıyla daha önceki asırlar-

da Ermenilerin durumlarının belirlenmesine yönelik ilgiyi aynı 

oranda ortaya çıkararak bir takım çalışma ve yayının yapılmasını 

yaratamadığı görülmektedir. 

Hâlbuki Osmanlı Devleti’nin hükümet merkezindeki kurumlarda, 

özellikle devletin karar mercii olan Divan-ı Hümayun’da tutulan 

çeşitli defterlerde, eski dönemlere ait bu konuları içeren belge-

lere rastlamak ve bunlardan hemen hemen hiç incelenmemiş 

olan XV. asırdan XIX. asra kadar olan dönemde Ermenilerin Os-

manlı toplumundaki durumları ile ilgili bilgilere ulaşmak müm-

kün bulunmaktadır. Bu anlamda, özellikle XVIII. yüzyıla ait tespit 

ettiğimiz belgelerden anlaşıldığına göre Ermeniler, Osmanlı top-

lumu içinde imparatorluk topraklarının farklı bölgelerinde fark-

lı işlerle uğraşarak, hatta antlaşma gereği Osmanlı Devleti’nin 

imparatorluk topraklarında ticaret yapma imtiyazını elde etmiş 

başka ülkelerin veya devletlerin insanları ile alış-veriş yaparak 

vs. ilişkilerde bulunarak hayatlarını sürdürmekteydiler. Onların 

imparatorluğun birbirinden farklı özelliklere sahip Halep, Tokat, 

İzmir, Samsun gibi çeşitli şehirlerinde veya bölgelerinde yaşam-

larını sürdürdüklerine şahit olunmaktadır. Yapılacak araştırmalar 

sonucunda imparatorluğun başka şehir ve kasabalarında da 

toplumun bir parçası olarak yaşamlarını sürdürdükleri ortaya 

konabilecektir. Bu durum, Osmanlı toplumu içinde Ermenilerin, 

imparatorluk ahalisinin ülke genelindeki dolaşımı gibi, ülkenin 

çeşitli coğrafyalarında ahalinin diğer üyeleri olarak dolaşım ha-

linde bulunduklarını ortaya koymaktadır.

Kayseri’deki bilimsel toplantıda işte bu konu tartışmaya açılarak, 

düşünce üretiminin yapılmasına katkıda bulunulmaya çalışıla-

caktır.

---

335

Doç. Dr. İbrahim GÜLER

Giriş

XIX. yüzyılda ve XX. yüzyıl başında Osmanlı toplumunda Ermeniler 

konusu üzerine birçok araştırma ve incelemede bulunulmuş, bunun doğal 

bir neticesi olarak yerli ve yabancı çok sayıda yayın yapılmıştır. 

Kuşkusuz Avrupa’daki bazı Ermeni lobilerinin, şu veya bu nedenle 

onların yanında yer alanların ve etkilerinde kalanların, ayrıca, menfaatini

 

Türkler ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’ne karşı Ermenileri desteklemekte 

gören ve onları adeta eylemlerinde teşvik eden batılı siyasetçilerin, belli 

gayelere yönelik olarak geliştirdikleri siyasetlerinin, bu sonucun ortaya çı-

kışında büyük etkisi olmuştur. 

Ermeniler üzerine geliştirilen bütün bu siyasetler, günümüz basın ve 

yayın organlarına da zaman zaman yansıtılmıştır. Basın ve yayın organları 

gazeteler

1

 ve televizyonlar

2

 kanalıyla dünyaya yayılan Ermeniler ve soykı-

rım konusuyla ilgili düşünceler, yeni tartışmaları da birlikte getirmiştir.

1 Örneğin Bkz. “Ünlü Fransız Tarihçi Ferro: Lobilerle Meclisin Arasında Sıkıştık”, Zaman, 

22 Aralık 2005, Perşembe, s.1, 13; “Ermeni Asıllı Olmak, Farklı  Mı?”, Posta, 28 Ocak 

2006, Cumartesi, s.15; “Soykırım Anıtına Karşı ‘İnsanlık Abidesi’ Dikilecek”, Zaman, 31 

Ocak 2006, Salı, s.5; “Fransız Tarihçiler: ‘Soykırım’ Yasası Değiştirilsin”, Zaman, 31 Ocak 

2006, Salı, s.13.

2 “Soykırım Tartışılınca Ermeniler Çok Kızdı: Amerikan PBS Televizyonunun 17 Nisan’da 

Yayımlayacağı ‘Ermeni Soykırımı’ Adlı Belgeselle İlgili Panelde Soykırım Tezini Redde-

den Tarihçileri Konuşturması, ABD’deki Ermeni Topluluğunu Ayağa Kaldırdı”, Milliyet, 

17 Şubat 2006, s.22; “Ruşen Çakır, Ermeni Soykırımı Belgeselini İzledi ve Yazdı: Ermeni 

Belgeseli Engellenemedi; Türkler’i Gaddar, Tecavüzcü ve Katil Olarak Gösterdiler. Türk-

lerin Yayınlanmaması İçin 40 Bin İmza Topladığı Ermeni Belgeseli ABD’nin Kamu Kanalı 

---