30
etiraz etmək hüququna təminat vermir, həm də insanları xofdan, qorxudan və
çox hallarda ehtiyacdan azad edir.
Demokratiyanın qalib gəldiyi ölkələr nəhəng inkişaf yoluna qədəm
qoymuşlar. Bunu biz Amerika Birləşmiş Ştatlarının, İngiltərənin, ikinci Dunya
Müharibəsindən məğlub və viran qalmış şəkildə çıxmış Yaponiyanın və
Almaniyanın, habelə 1948-ci ildə ağır şəraitdə və yandırılmış torpağı andıran bir
məkanda yenicə öz müstəqil dövlətini qurmağa başlayan İsrailin timsalında
aydın görürük.
Göründüyü kimi, demokratiyanın potensialı cox böyükdür, bunu,
həmin quruluşu öz təntənəsinə çatdıran ölkələrin və xalqların təcrübəsi bir daha
təsdiq edir. Demokratiya yalnız inkişaf etdikcə zəfər çalır, özünə məxsus nəcib
xüsusiyyətləri daha geniş surətdə nümayiş etdirməyə başlayır. Marksizmin
dövlətin taleyi barədəki utopik proqnozundan fərqli olaraq, inkişaf heç də
demokratiyanın yoxa şıxmasına səbəb olmur, onu ölümə məhkum etmir. Elmi
kommunizm təliminə görə, dövlət öz inkişafının son mərhələsində ölməyə doğru
gedir. Demokratiya isə əksinə, böyüdükcə, cəmiyyətin yeni areallarına hakim
kəsildikcə, daha böyük ölməzlik qazanır. Onun tam ölümü yalnız totalitar
cəmiyyətlərdə mövcud olur, avtoritar quruluşlarda isə bu sistem əzabverici ağır
xəstəliyə məruz qalır. Totalitar dövlətlərdə demokratiya qəbirdə gizlədilirsə,
avtoritar idarəşilikdə getdikcə zəifləməyə, qüvvəsini itirməyə, taqətdən düşməyə
başlayır. Arzu olunan islahatlara bağlanan ümidlər də puç olur, çünki avtoritar
hakimiyyət heç vaxt demokratiyanın genişlənməsi qayğısna qalmır, əksinə ,
şaqren dərisi kimi onu gödəltməyə çalışır, demokratiya ərazisni bütünlüklə işğal
etmək iştahı, bir an da olsun onu rahat buraxmır.
İnsan lap qədim dövrlərdən tərəqqiyə can atmış, təkamül prosesində
özünü də dəyişdirməyə, ağıllı məxluqa cevrilməyə nail olmuşdur. Axı daş əsri
heç də daşların yoxa şıxması ilə başa çatmamışdır, əksinə, insanların nisbətən
mükəmməl alətlərdən istifadə etməsi, daha yaxşı həyat tərzinə nail olmaq istəyi
hesabına bu era arxada qalmışdır. Müasir insanın bu məsələdə öz ibtidai
əcdadından öyrənməsi pis olmazdı. Demokratiyanın tərəqqisi isə onun daha
yüksək səviyyəsi ola bilər, deməli, insanlar, cəmiyyət onun daha da inkişaf
etdirilməsinə can atmalıdır, onu öldümək cəhdi isə ən azı ağıllı insanin daş
dövrünə, sürü şəklindəki həyat tərzinə qayıtmaq cəhdinə bənzəyərdi.
Təbabət və insan bədəninin mikroflorası
Həyat, əhatəsində olduğumuz mühit qarşımıza çıxardığı hadisələr və insanlarla
bizə çox şeyi dərk etməkdə, bir qədər əvvəl müəmmalı qalan suallara cavab tapmaqda
heç də az əhəmiyyəti olmayan köməklik göstərir. Aldığımız biliklərlə yanaşı, bu
təcrübələr öz növbəsində idrakımızı gücləndirir, zənginləşdirir.
Birbaşa mətləbə keçməmişdən əvvəl uzun müddət məni düşünməyə vadar edən,
təbiətindəki sirlərə bələd olmaq sahəsindəki sönməyən maraq, həm də bu yazını
31
qələmə almaqda müəyyən şəkildə səbəb rolunu oynayan bir insan barədə bəzi
fikirlərimi bölüşmək istərdim. Onun xatirəsi dostlar, ünsiyyətdə olduğu bir çox
adamlar üçün bu gün də əsasən ehtiramla yad edilir. Bir tələbə yoldaşımız səimiyyəti
ilə qəlbləri fəth etməyi bacarırdı. Onda nəsə bir cəzbedici xüsusiyyət var idi, bu da onun
başqalarına xidmət göstərməyə hazır olması ilə əlaqədar idi. Təsadüfi deyil ki, bəziləri
onu hətta günün “alter ego” – su, «başqa mən»i hesab edirdi. O, heç yaxın olmadığı
adamlara kömək etmək üçün hansısa bir fədakarlıq göstərməyə də hazır idi. Bir sözlə,
altruistlərə xas olan bir qaydada istənilən əziyyətlərə qatlaşmaqdan çəkinmirdi.
Lakin, elə təsəvvür yaranmasın ki, onu mələk kimi təqdim etmək istəyirəm.
Başqaları kimi o da qüsurlardan bütünlüklə xali deyildi. Təbiətindəki hövsələsizlik,
bəzən hətta elə bir səbəb olmadan özündən çıxma onun barəsindəki təsəvvürü
korlayırdı. Ona xas olan tündməcazlıq, fransız dilində olduqca hədəfi vuran bir
idiomda ifadə olunur: s’emporter comme une soupe au lait, hərfi tərcümədə bu «su
şorbası kimi qızışan (başqa sözlə, köpüb, daşan)» mənasını verir. Onun da bu
xüsusiyyəti, bal dolu çəlləyə bir qaşıq qətran qatmaqla, bu balın dadını və rəngini
korlamağa bənzəyirdi. Onun elə bir əsas olmadan hədyanlığı, yaxınlarını da ondan
uzaqlaşdırırdı. Onunla olan yaxşı münasibətin üzərindən tez-tez səmum yelləri əsirdi,
təəssüf ki, heç bu məcranı dəyişmirdi, çay dənizdə öz mövcudluğunu itirən kimi, onun
nisbətən gənc yaşında dünyasını dəyişməsi də yalnız bu konstrastlıq nümayişinə son
qoydu.
Xasiyyətindəki belə qütbvari dəyişikliklərə heç kəs nə cavab, nə izah tapa
bilirdi. Yalnız müalicə həkiminin söhbəti bizi bəzi şeylərdən agah etdi. Uzun müddət o,
mədə xorasından əziyyət çəkir və bunu çoxlarından gizlədirmiş. Davranışındakı
əllaməliklər də yəqin ki, bu fəsadla bağlı imiş. Bu cəhət bizə məlum olduqda, ona
güzəştə gedə bilmədiyimizə görə özümüzü qınamağa başladıq. Bəlkə də belə sərt
reaksiyamızla onun taleyinə tuşlanan güllənin atılmasının bir müddətə də olsun
qarşısını almaq əvəzinə, bu atəşin baş tutmasının və məhvedici olmasının
sürətləndirilməsində biz də iştirak etmişdik.
Axı bəzi xəstəliklər, bəlkə də onların əksəriyyəti insanların şüuruna, hissiyyatına
təsir etməmiş qalmır, çolaq adamın büdrəmə ehtimalı artan kimi, elə xəstələrin də
psixiki durumunda neqativ xassəli dəyişiklik əmələ gəlir, onlar səbirsiz olur, özündən
çıxmaq üçün hansısa bir səbəb axtarmağa da elə bir ehtiyac duymur, bu yolla aldadıcı
qaydada öz ağrısını azaltmağa çalışırlar. Bəzi xəstələrdə isə sağlam olan yaxın
adamlarına qarşı müəyyən paxıllıq hissi yaranır, bu «sağlamları» öz xəstəliyində
günahkar sayır, təxəyyülündə də olsa, onları edama məhkum etməkdə tez ötüb keçən
bir təsəlli tapır. Bu zavallılar bilmirlər ki, dünyada tam sağlam adam yoxdur,
diaqnostika elə inkişaf etmişdir ki, istənilən fərddə hansısa bir xəstəliyi tapmaq
mümkündür. Bibliyanın «Ekkleziast» kitabının müddəalarına müəyyən qədər
əsaslanaraq, böyük alman filosofu İmmanuel Kant göstərirdi ki, möhkəm sağlamlığa
can atmaq da yaxşı fayda vermir, sağlamlığına tam arxayın olan adamlar bir qayda
olaraq yaramaz, əxlaqsız hərəkətlərə yol verirlər.
Gec də olsa, mərhum dostumuzun «əsəb tutmalarına» müəyyən bir izah tapa
bildik. Həm də onunla təsəlli tapırıq ki, onun nəcib xüsusiyyətləri xarakterindəki
neqativ cəhətlərə tam üstün gəlirdi. Əgər qədim yunan mifologiyasında dostluq rəmzi