Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

108 

 

yüksək qiymətləndirirdi. O, həmçinin yeni hərbi silaha da böyük diqqət verirdi 

və təkid edirdi ki, qərargah zabitləri müharibənin yeni konsepsiyasını yüksək qaydada 

mənimsəməlidirlər.  

O, bir qayda olaraq qısa və dəqiq əmrlər verirdi, «baş direktivlər» sistemini 

yaratmışdı. Prussiya Baş Qərargahının onun tərəfindən tətbiq edilən yeni sistemi 

sonralar müasir qaydada təşkil olunan bütün ordular üçün modelə çevrildi.  

2 sentyabr 1870-ci ildə Prussiyanın böyük qələbəsi - bütöv fransız ordusu və 

imperator III Napoleonun özü prussiyalılar tərəfindən əsir götürülmüşdü, – Fransada 

İkinci İmperiyanın məhvi ilə nəticələndi. Moltkenin də xidməttləri lazımınca 

qiymətləndirildi, o, feldmarşal rütbəsini aldı. 1871-ci ildən başlayaraq 17 il ərzində 

Almaniya Baş Qərargahının rəisi oldu və 1888-ci ildə pensiyaya getdi. 1891-ci ildə 

Berlinə səfər edərkən öldü. 

         Moltke yeddi dil bilirdi, Avropa dilləri ilə yanaşı, türk dilinə də 

yiyələnmişdi. Hərbi kolleqaları üçün o, «qızıl adama» çevrilmişdi, onun heç bir 

düşməni və hansısa bir aşağılayanı yox idi. Moltke həm də hərbi istedadı ilə yanaşı XIX 

əsr alman nəsrinin ustalarından biri hesab olunur. Onun səyi nəticəsində qazanılan 

qələbələr Prussiyanın xeyli möhkəmlənməsinə və Almaniyanın birləşib güclü Avropa 

dövlətinə çevrilməsinə şərait yaratdı. Bismark necə böyük siyasətçi idisə, Moltke eyni 

dərəcədə böyük hərbiçi idi və onların istedadı Almaniyaya böyük fayda bəxş etməklə 

yanaşı, alman millətçiliyinin və militarizminin inkişafına da əsaslı təsir göstərməmiş 

qalmadı.  

      Almaniya imperiyası  Birinci Dünya müharibəsində məğlub olmaqla, 

Afrikadakı müstəmləkələrini, Asiyadakı təsir zonalarını itirmək məcburiyyətində qaldı. 

Bu məğlubiyyət Almaniyani öz iddialarından bir qədər uzaqlaşdırsa da, təhqiramiz 

sülh şərtləri onun militarizminin daha gur şəkildə inkişafına şərait yaratmış oldu. 

Faşistlər hakimiyyətə  

gəldikdən sonra intiqam, revanş hissi partlayış qaydasında böyüdü. Bir daha 

böyük müharibələrin baş verməyəcəyi  barədəki nikbin proqnozlar alt-üst oldu. 

          Birinci Dünya müharibəsindən sonra məşhur ABŞ sənayeçisi, iri avtomobil 

zavodlarının sahibi Henri Ford (1863 – 1947-ci illər ) belə bir fikir irəli sürmüşdü ki, bir 

daha heç vaxt böyük müharibələr olmayacaqdır, çünki hamı bunun necə bir cəhənnəm 

olduğunu gördü. Müdrik bir insan olan Ford özünün səhv etdiyinə əmin oldu, çünki 

İkinci Dünya müharibəsinin də şahidi olmaq qismətini yaşadı. Sonuncu dünya 

müharibəsi isə öz nəhəng miqdardakı qurbanlarına və xüsusən Avropanı viran qoymaq 

miqyasına görə əvvəlki  

müharibələrlə heç bir müqayisəyə girə bilməzdi. Almaniya bu müharibənin 

başlanmasının təşəbbüskarı olmaqla yanaşı, onu biabırçı məğlubiyyətlə bitirdi. Bu ölkə 

işğala məruz qaldı, zonalara, sonra isə iki dövlətə bölündü. 

    Henri Forddan xeyli əvvəl, böyük dövlət xadimi, kiçik fasilə ilə iyirmi il 

ərzində Böyük Britaniyanın baş naziri olmuş Kiçik Uilyam Pitt də XVIII sonunda bəyan 

etmişdi ki, Avropa artıq müharibə görməyəcəkdir. Pittin baş nazir karyerasının sülh 

dövrü Fransa inqilabının 

başlanması ilə başa çatmışdı. 1793 –cü ilin fevralında İngiltərə Fransaya qarşı 

müharibəyə cəlb edildi. 

---

109 

 

   Pittin öncəgörməsi də özünü doğrultmadı. 1803- cü ildə Fransa ilə müharibə 

yenidən qalxdı. Lakin Pittin ehtiyatlı siyasəti İngiltərəyə çox fayda verirdi. Napoleon 

avstriyalıları və rusları əzəndə, Avstriyanı viran qoyanda, Almaniyanı parçalayanda 

İngiltərə təhlükəsiz şəraitdə yaşayırdı. 

   Onun necə böyük bir şəxsiyyət olduğunu isə abidəsi üzərində yazılmış sözlər 

daha yaxşı ifadə edir: “İyirmi ilə yaxın bir müddətdə tacın xidmətində olmaqla, o, 

özünü heç də gözə soxmadan yaşadı və kaslb bir adam kimi öldü.” 

     Pittin sülhün bütünlüklə bərqarar olacağını güman etdiyi XIX əsr əslində 

Avropa üçün daha çox müharibələr əsri adlandırıla bilərdi, onun binövrəsini isə 

Napoleon qoymuşdu. 

 XX əsr isə iki dünya müharibəsinin zaman beşiyi oldu. XXİ əsrdə də savaş seriya 

şəklində davam edir və əvvəlki yaralar hələ də qaysaq bağlaya bilmir. 

     

                                           

                            Təbiətin müharibənin gedişinə təsiri 

 

Müharibə vakuumda və ya ətraf mühitdən izolə olunmuş şəraitdə 

getmədiyindən digər mühüm amillərlə yanaşı təbiətin, iqlimin də müdaxiləsi ona öz 

təsirini əsaslı surətdə göstərir. Təbii sərhədləri olmayan ölkələr, məsələn Prussiya bu 

çatışmazlığına görə öz potensial düşmənlərindən qorunmaq vəzifəsini ön plana çəkirdi 

və preventiv (qabaqlayıcı) tədbirlər görürdü. Təbiət qüvvələrinə, stixiyaya gəldikdə, 

onlar öz təsiri ilə bəzən ciddi məğlubiyyət ərəfəsində olanları da qaliblərə çevirə bilir. 

Təəssüf ki, Klauzevitsin əsərində bu məsələlər lazımınca öz əksini tapmamışdır. Hətta 

böyük sərkərdəlik dühaları da rəqiblərinə öz iradələrini diqtə etdikləri halda, təbiətin 

verdikti, hökmü qarşısında özlərinin gücsüz olduqları qənaətinə gəlməklə, bəzən ağır 

itkilərlə müşayiət olunan məğlubiyyət acısını dadmış olurdular. 

 Ömründə döyüşlərdə uduzmaq nə olduğunu bilməyən, tərkibi öz 

qüvvələrindən dəfələrlə çox olan Persiya ordusunu Qranikdəki, İss körfəzindəki, 

Qavqameladakı döyüşlərdə ağır məğlubiyyətlərə uğradan Böyük Aleksandrın əsgərləri 

Hindistanda qiyam qaldıraraq, müharibəni davam etdirmək istəmədiklərini 

bildirdikdə, sərkərdə vəziyyətin çıxılmaz olduğunu görüb, b.e.ə. 325-ci ildə Persiyaya 

geri qayıtmağa razılıq verdi. Makedoniyalı əsgərlər isə öz vətənlərinə qayıtmağı tələb 

edirdilər. Böyük Aleksandr qoşunun kiçik hissəsini su yolu ilə üzməklə göndərdi, əsas 

hissəsini isə öz başçılığı altında Gedrosiya səhrasından keçməklə geri, Babilə qaytardı. 

Aleksandr səhra ilə səfər etmək təcrübəsinə malik idi. B. e. ə. 332-ci ildə Misiri işğal 

etdikdən sonra ənənəvi faraon titululunu almaq, “Amonuun oğlu” adlanmaq üçün, bu, 

yunanlarda “Zevsin oğlu” adlanmağa bərabər idi, o, səhra orakulunun yanına 

yollanmışdı. Həmin səfər nə qədər çətin olsa da, Gedrosiya səhrasındakı əzablarla 

müqayisə oluna bilməzdi. Bu hamını taqətdən salan səfər artıq heç də əcdadlarını da 

müqəddəsləşdirən hansısa bir fəxri adı qazanmaq naminə həyata keçirilən cəhd və ya 

əlavə şöhrət gətirən bir hərbi yürüş olmayıb,. uzun müddət davam edən əzablar və 

məhrumiyyətlər seriyası ilə müşayiət olunmağı ilə seçildi. Döyüşçülər qızmar istidən, 

susuzluqdan əziyyət çəkirdilər, ərzaq qıtlığı da öz işini görürdü. Aleksandr döyüşlərdə 

olduğundan da artıq itki verməyə məcbur oldu. Dahi sərkərdə təbiət qüvvələri 

---