Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

102 

 

daxil idi ) və fransız qoşunlarının I Dünya müharibəsində, 1915-ci ildəki Dardanel 

əməliyyatında məğlubiyyəti hər şeydən çox həmin əməliyyatın yaxşı hazırlanmaması 

və daha pis şəkildə həyata keçirilməsi ilə əlaqədər idi. Bu iri miqyaslı hərbi əməliyyat 

Britaniyanın dəniz naziri Uinston Çörçillin təşəbbüsü olmaqla, boğazlarla 

birlikdəTürkiyənin paytaxtı İstanbulu tutmaq məqsədini güdürdü. Əməliyyatın uğuru 

quru və dəniz qüvvələrinin birgə tətbiq edilməsi ilə mümkün ola bilərdi. 

Hələ 1914-cü ilin noyabrında ingilis və fransız gəmiləri boğazın fortlarını qısa 

müddətdə bombalamışdılar. Türklər bundan sonra Dardanelin müdafiəsini 

gücləndirmişdilər. Sonra buraya 80 gəmidən ibarət ingilis-fransız eskadrası göndərildi. 

1915-ci ilin yanvarında qərara alındı ki,donama Dardaneldə müstəqil qaydada, 

ordunun köməyi olmadan vuruşacaqdır. Fevralda donanma Osmanlı fortlarını atəşə 

tütmağa başladı. Türklər boğazın sularına qoruyucu minalar qoydular və martda 

eskadra boğaza daxil olanda türklərin atəşi altına düşdü. Üç gəmi batırıldı, üçü isə 

zədələndi. Türklərin itkisi isə elə əhəmiyyətli deyildi. 

Sonra Qallipoli yarımadasına desant düşürmək istədilər. Desant 81 min 

adamdan, 178 topdan ibarət idi. Alman-türk (onlar da əks tərəfdə müttəfiq idilər) 

komandanlığı Dardaneli müdafiə etmək üçün əlavə ordu yaratdı. Apreldə yarımadaya 

desant salınmasına başlandı Lakin bir gün sonra türklərlə baş verən döyüşdə çoxlu itki 

verildiyindən, Britaniya qoşunları geri çəkilib, gəmilərə otudular. Yarımadanın digər 

sahillərində də desant vaxtı britaniyalıların itkisi böyük idi. Türk artilleriyası sahilə 

əsgərləri çıxarmaq üçün gəmilərdən endirilən çox sayda qayıqları da sərnişinləri ilə 

birlikdə məhv etmişdi. Desant əməliyyatının buirinci günü müttəfiqlərin itkisi böyük 

idi,18 min nəfərə çatırdı. Sonrakı hücumlar da uğur gətirmədi. Avqustda əlavə 10 min 

nəfər əsgər gətirildi. Lakin ingilis-fransız qüvvələri irəliliyə bilmirdilər və artıq aydın 

oldu ki, Dardanel əməliyyatı uğursuzluğa düçar olur. Qallipolidən desantın 

evakuasiyası başlandı və bu ağır iş dekabrda başa çatdı. İngilislərin itkiləri 120 min 

nəfər, fransızlarınkı isə 26 min həfər idi. Osmanlı imperiyasının da itkiləri heç də az 

deyildi. Mqttəfiqlərin Dardanel əməliyyatı, beləliklə, ciddi uğursuzluqla nəticələndi. 

Əməliyyatın təşəbbüskarı kimi Çörçil istefaya getməyə məcbur oldu. 

Çörçill isə öz növbəsində Mqttəfiq qüvvələrinin baş komandanı general-mayor 

Çarlz Monronu təqsirləndirirdi. O, özünün “Dünya böhranı” əsərində vaxtilə Sezarın 

Pontdan göndərdiyi “veni, vidi, vici” – “gəldim, gördüm, qalib gəldim” sözlərindən 

ibarət xəbəri bir qədər dəyişərək,  Monro haqqında istehza şəklində guya onun öz 

dilindən gələn sözləri belə yazır: “gəldim, gördüm, təslim oldum”. 

          Klauzevitsin əsəri bütövlükdə tarixə müraciət etsə də, öz dövrünün müasir 

döyüş strategiyası və taktikası sahəsində daha çox Napoleon müharibələrinə əsaslanır. 

Həmin müharibələrdən iki əsrə bərabər bir zaman məsafəsi keçmişdir. Bu dövrdə hərb 

sənəti, hərb elmi və təcrübəsi xeyli irəliləmiş, əvvəllər heç vaxt özü barədə hansısa bir 

anlayışın belə olmadığı yeni silah növləri meydana çıxmışdır. XIX əsrin ortalarında 

ABŞ-da meydana çıxan, əvvəlcə xəznəli, sonra isə avtomat şəklindəki vinçester 

tüfəngləri quruda aparılan əməliyyatlarda mühüm rol oynadı. Bu silahdan istifadə 

hesabına XIX əsrin son rübündə 

Amerika Birləşmiş Ştatların preriyalarındakı bizon sürüləri amansızcasına məhv 

edilirdi. Hindular ağlarla mübarizədə bu silah hesabına ağır itkilərə məruz qalmaqla 

---

103 

 

yanaşı, özlərinin bizon əti şəklindəki əsas ərzaq ehtiyatlarından məhrum olmaqla 

sürətli məğlubiyyətlərə düçar olurdular. Vinçester silahı Afrikanın müstəmləkəçilik 

qitəsinə çevrilməsində mühüm rol oynadı və qitənin cənubunda müstəmləkəçilərə 

müqavimət göstərən zənci əhalisi və şimalda əsl müharibəyə qalxan sudanlılar geniş 

qırğına məruz qalırdılar. Yaxud, XIX əsrin 80-ci illərində icad edilən pulemyot yer, 

aviasiya və tank növlərinə malik olmaqla avtomat silah kimi daha məhvedici atəş 

gücünə malik idi. İmperializmin təşəkkülündə mühüm rol oynayan 

bu silah elə imperializmin özünün məhvində də eyni rolu oynadı. Birinci Dünya 

müharibəsində isə ilk dəfə tanklardan və hərbi aviasiyadan istifadə edildi. Almanlar 

Londonu və İngiltərənin şərqini bombalamaq üçün həmçinin tseppelinlərdən istifadə 

edirdilər. 1916- cı ildə isə ingilislər müharibədə ilk dəfə tırtıllı tanklardan istifadə 

etməyə başladılar, lakin onun səmərəliliyi hələ az idi.  

          XX əsrdə isə silah istehsalının gur inkişafı onun ticarətini xeyli 

genişləndirməklə, böyük dövlətlərə nəhəg qazanc gətirməyə başladı. XXI əsrin 

başlanğıcında isə bu ticarətin miqyası daha da böyüməklə, silah istehsal edən dövlətlər 

arasında kəskin rəqabətin meydana gəlməsinə səbəb oldu. 

         Əks qüvvələrin düzgün qiymətləndirilməməsi, ağılsız dəlisovluq acı 

məğlubiyyət anları ilə üzləşməmiş ötüşmür. 1853-1856-cı illərin Krım müharibəsi daha 

çox Balaklava döyüşündə Britaniya Yüngül Briqadasının özünü intihar şəklindəki 

hücumu ilə xatırlanır, ingilislər və fransızlar bu müharibəyə 1854-cı ildə 

qoşulmuşdular. Bundan da «yüngül süvari hücumu» şəklindəki ironiyalı söz birləşməsi 

meydana gəlmişdir. Yaxud, 1939-cu ilin sentyabrında Hitler qoşunları Polşaya hücum 

edəndə, polyak süvariləri guya igidlik nümayişi kimi alman tanklarının üzərinə qılıncla 

hücum edib, məhv oldular. 

           Müharibədə baş döyüş çox sayda məsələlərin həllinə yol açır. Hannibal 

İtaliya ərazisi ilə irəliləyəndə, Roma ordusunun komandanı Maksim Fabi (ona 

«ləngiyən», «ləng» mənasını verən «Kunktator» ləqəbi vermişdilər) hər vəchlə baş 

döyüşə girməkdən qaçırdı, o, bu vaxt Kann döyüşünün ağır dərsini nəzərdə tuturdu, 

bunun əvəzində Karfagen ordusuna xırda toqquşmalarda «ağcaqanad sancması» ilə 

cavab verirdi. Böyük Aleksandr, Hannibal, Sezar, Napoleon isə baş döyüşlərə möhkəm 

aludə idilər, onun uğurlu nəticəsinə əmin olduqlarından düşməni belə döyüşə girməyə 

məcbur edirdilər. 

          Rus ordusu Napoleonla baş döyüşdən, iri miqyaslı toqquşmadan daim 

qaçmağa səy göstərsə də, 1812-ci ilin  7 sentyabrında feldmarşal Mixail Kutuzov 

Borodinoda belə döyüşə girməyə məcbur oldu. Ruslar Borodino döyüşündən sonra 

məğlub olub geri çəkilsələr də, artıq strateji qələbə onların tərəfində idi. Kutuzov 

Moskvanı da tərk edib, Napoleona təslim etsə də, ordunu məhv olmaqdan xilas 

etməklə, dahi fransız sərkərdəsi çarəsizlikdən Rusiyadan qaçmağa üz tutanda, ona 

xırda zərbələrlə ağır itki verməyə məcbur etməsini davam etdirdi. 

Dağlarda, meşələrdə, düzənlikdə, səhralarda müdafiə öz xüsusiyyətlərinə 

malikdir. Dağlarda vuruşmağı bacaran xüsusi qüvvələr yaradılmalı və onlar döyüş 

şəraitinə yaxın olan mövqelərdə məşq etməklə, bu döyüş sənətinə yiyələnməlidirlər. 

Dağlıq ərazilərdə döyüş və 

---