Hisse 01 uz qabigi
Yüklə 7,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tərtibat 262
versal olurlar. Buraya həm də hazır hissələr və düyümlərdən yığılmış universal –yığma tərti- batları daxildirlər. Aqreqatlaşdırılmamış tərti- batlar isə əksinə olaraq xüsusi təyinatlı hissə və düyümlərdən təşkil olunur. İstehsal vasitəsi olan, adətən metalkəsən dəzgahlarda pəstahların bərkidilməsi üçün isti- fadə edilən mexanizmlər tərtibatlar adlansa da istehsalın digər sahələrində də bu anlayışa rast gəlinir. Məsələn qaynaq, yığma, nəzarət, sın- aq və s. tərtibatlar da mövcuddurlar (şəkil 2). Dəzgahlarda istifadə edilən tərtibatlar üzə- rində →pəstahın bərkidilməsi üçün vasitələr bərkidlmiş gövdədən ibarət olub, pəstahın etibarlı bərkidilməsinə imkan verir. Bu tərti- batlar digərlərindən fərqli olaraq alət və dəzgah arasında qapayıcı bənd rolunu oyna- dığından kəsmə zamanı yaranan qüvvə və dinamiki proseslər bir başa ona da təsir edirlər. Bu baxımdan dəzgah tərtibatlarının dəqiq və sərt hazırlanması əhəmiyyətlidir.
tərtibat 1-sıxıcı lövhə, 2-pəstah, 3-dayaq vinti, 4-bucaq, 5- təyinedici bolt, 6-qayka, 7-sürüşən oymaq, 8-sıxıcı çivi, 9-gövdə elementi, 10-yaylı bolt, 11-dayaq lövhəsi, 12-yay, F s -sıxıcı qüvvə, F d -dayaq qüvvəsi, M s
Texnoloji proseslərdə tətbiq olunan tərtibat- ların funksiyaları aşağıdakı kimi fərqləndirilir: uzunmüddətli emal tapşırığı üçün birdəfəlik və təkrar olunan emal tapşırıqları üçün daimi. Birinci halda hər dəfə pəstah tərtibatda bərki- dilməli, onun mövqeyi təyin edilməlidir. İkinci halda tərtibat dəzgahda mövqeləşdirilir və alət və pəstah arasındakı nisbi vəziyyəti təmin edir. Bu seriyalı istehsal üçün səciyyəvidir.
Şəkil 2. Qaynaq üçün tərtibat 1-dönəbilən sıxıcı lövhə, 2-qaynaq edilən hissələr, 3-dönən yastıq, 4-gövdə, 5-oturtma çivisi
Bundan əlavə tərtibatlar universal və xüsusi olaraq iki qrupda birləşdirilirlər. Universal tər- tibatlar dəzgahın texnoloji imkanını genişlən- dirməyə xidmət edir. Buraya dönən stol, →pat- ron, başlıqlar, →məngənə, pəstahın sıxıl- masının mexanikləşdirilməsi və s. aiddir. Xü- susi tərtibatlar bir məqsədli olaraq müəyyən bir əməliyyatın yerinə yetirilməsi üçün layihə- ləndirilirlər. Bu tərtibatların aid olduğu məh- sulun istehsalı başa çatdıqdan sonra onların istehsaldan çıxarılması və utilizasiyası gərək olur. Belə tərtibatların hazırlanması əmək tu- tumlu və baha başa gələndir. Xüsusi tərtibat- ların hazırlanması fərdi halda baş verir. Tətbiqi isə əsasən iri seriyalı və kütləvi istehsaldır. Tərtibatların layihələndirilməsi zamanı stan- dartlaşdırılmış elementlərdən istifadə edilir. Bu elementlərə (dayaq vinti, yaylı vint, mər- kəzləyici bolt, dəstək, lövhə və s.) bütün tərtibatlarda rast gəlmək olur. Tərtibatlarda sı- xıcı qüvvələrin yaradılması üçün əl və ya avto- matik idarə ediləbilən pnevmatik, hidravlik və elektromexaniki işləyən ötürmələrdən istifadə edilir.
(alm. die Vorrichtung, ingl. Device) Təyyarə 263
havaya qalxmaq üçün konstruksiyasının yarat- dığı aerodinamik effektdən istifadə edir. Hava cərəyanı istiqamətində hərəkət zamanı yaranan qüvvə →hava müqavimətidir. Təyyarələrdə hərəkət üçün lazımi təkan →daxili yanma mü- hərrikləri ilə pərlər vasitəsilə və ya →turbin- lərdə reaktiv şırnaqların köməyi ilə yaradılır. Cərəyan istiqamətinə perpendikulyar olan hava komponentləri qaldırıcı qüvvədir. O da →hava müqavimətindən, uçuş sürətindən, qanadın səthinin böyüklüyündən, qanadın maillik bucağından və hava sıxlığından ası- lıdır. Təyyarə yalnız uçma üçün lazım olan sərhəd sürətindən yuxarıda uça bilmək qabi- liyyətinə malikdir. Buna görə də, təyyarə start zamanı uçuş zolağından yalnız bu sürəti əldə etdikdən sonra qalxa bilir, enmə zamanı da eynilə minimal sürət zəruridir. Əslində isə hər iki halda, qalxma və enmə zamanı sürətlər üçün lazım olan gücü yaratmaq məqsədilə daha çox sürətə ehtiyac yaranır. İlk təyyarənin hazırlanması uzun illər apa- rılan müşahidə, ideyalar və zəngin mühəndislik düşüncələrin nəticəsində mümkün olmuşdur. Texnika zamanının qədəm qoyduğu XIX əsrdən başlayaraq ayrı-ayrı şəxslər və qruplar dinamik hava qüvvəsi fenomeni ilə məşğul olmuşlar və ondan uçmaq üçün istifadə etməyə çalışmışlar. Bu qüvvədən yelkənli gəmilərdə və dəyirmanlarda min illər boyu istifadə olunmasına baxmayaraq, uçmaq elə də asan həll olunan məsələ deyildi. Ilk zamanlarda ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən "üzən" gəmilərin işlənməsi (məsələn Otto Lilientalın tədqi- qatları) təyyarəqayırmaya təkan vermişdir. Sonralar artıq yanacaq mühərrikləri ilə işləyən modellər sınaqlardan keçirilir.
qəbildən idi. İlk mühərrikli, idarə olunan təy- yarəni Vrayt qardaşları yaradıb (1905) nümayiş etdirmişlər. Bu maşının işləmə qabiliyyəti sübut edildikdən sonra bu istiqamətdə bir çox işlər görülmüşdür. Birinci dünya müharibə- sində təyyarələrə artan maraq sonralar onların mülki sahədə tətbiqinə gətirib çıxarmışdır. 1930 -cu ildən başlayaraq təyyarələrin daha sürətlə uçması ön plana gəlir. Bunun üçün onun dizaynında çoxlu dəyişikliklər edilir (məftillər götürülür, qanadlar optimallaşdırılır, qatlanan şassilər tətbiq olunur, və s.). Xarici görünüşlə sürəti artırmaq potensialı tükəndikdn sonra əsas işlər mühərriklərin inkişafına yö- nəlir. 1930-cu illərin əvvəlində işlənmiş →turbin mühərriklərinin prototipləri yeni im- kanlar açırdı. Kiçik həcm və yüksək güc sıxlığı uçuş saatını dəfələrlə uzatmağa şərait ya- ratmışdır. Ancaq bu mühərriklərin tətbiqi 50-ci illərə qədər çəkmişdir. Ondan sonra raektiv turbinlərin təyyarələrdə tətbiqi sürətlə geniş- lənmiş, təyyarələrin konstruksiyalarında bir çox dəyişiklərə gətirib çıxarmışdır. Artıq uzaq məsafələrə uçmaq problem deyildi. →Təyyarə qanadları tətbiq sahəsindən və sü- rətdən asılı olaraq müxtəlif forma və en kəsiyə malikdirlər. Hava cərəyanını eninə istiqamətdə idarə etmək və qalxma güvvəsini artırmaq üçün qanadların qabaq və arxa tərəfində yer- ləşən avarlar
müxtəlif modifikasiyaların işlənməsinə imkan yaradır. Sürəti 700 km/saat-dan aşağı olan təyya- rələrin qanadları nazik profilli düz, en kəsiyi isə trapesiya, düzbucaqlı və ya başqa elliptik formada ola bilir. Sürət artdıqca, bu günkü təy- yarələrdə olduğu kimi qanadın aparıcı və yö- nəldici səthlərinə əyrilik verilir. Daha yüksək sürətlərdə (səs sürətindən yuxarıda) uçan təyyarələrdə qanadlar qalın və çevik formada hazırlanır. Müasir təyyarələrin gövdələri əsasən yüngül materiallardan düzəldilir. Şassi, mühərrik, bər- kidici hissələr yüksək legirli poladlardan, nadir hallarda isə titandan hazırlanırlar. Son
zamanlar təyyarələrdə yeni gövdə materialı kimi lifli fazası möhkəmləndirilmiş birləşmə materialları tədqiq olunur. Belə material kimi karbon, kevlar, karbon lifli möhkəmləndirilmiş süni materialı və b. göstərmək olar. Şəkil 1-də idarəedici avarla işləyən sərnişin təyyarəsi sxematik təsvir edilmişdir. Təyya- rənin havaya qalxmasına aerodinmaik profilə malik olan qanadlar xidmət edir. Qanadların arxa hissəsində yerləşən sağ və sol eninə avarların kombinasiyası sayəsində təyyarəni öz oxu boyunca fırlatmaq (məhud) və bununla onu hərəkət müstəvisində (şaquli ox ətrafında) sağa və ya sola döndərmək olur. Təyyarənin qalxma bucağını, həmçinin onun eninə ox bo- yunca havada vəziyyətini idarəetmək üçün stabillədirici quyruqdan istifadə olunur.
Yüklə 7,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|