Hisse 01 uz qabigi
Yüklə 7,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
Tiiksodöymə 268
temperatura qədər qızdırılmış, yarı maye, yarı bərkimiş halda olan xəlitələrdən (əsasən alu- minium) istifadə olunur. Bu halda metal ərin- tidə artıq bərk struktura malik kristallar möv- cud olur. Bərk kristalların nisbəti 50÷70% ara- sında yerləşir. Döymə zamanı maye metal bərk kristalların arasına daxil olur və bərkiyir. Me- talın narın struktura malik olması üçün, qız- dırma və ya əritmə prosesində metal ərintisi elektromaqnit üsulla qarışdırılır və ya onda kimyəvi üsulla narın kristallaşma əldə edilir. Verilmiş hissənin hazırlanması tikso halda olan metal kütlənin ştamp daxilində preslən- məsi ilə yerinə yetirilir (şəkil 1). Pres tərəfin- dən verilən sıxma qüvvəsi üst ştamp vasitəsilə bütün materiala ötürülür və onu ştampın daxili formasını almağa məcbur edir. Qapalı ştampda emal zamanı metal kütlə ştampla xüsusi deşik- dən formanın daxilinə basılır. Adi tökmədən fərqli olaraq bu üsulla daha mürəkkəb həndəsi formaya və yüksək mexaniki xassələrə malik hissələrin alınması mümkündür. Üsul enerji verilməsini və temperaturun dəqiq tən- zimlənməsini tələb edir. Formanın xəmir şək- lində olan metalla sürətlə doldurulması, onun daxilində sabit təzyiqin yaradılmasına şərait yaradır. Beləliklə, bərkimə zamanı struktur xətaların əmələ gəlməsinin qarşısı alınır.
Şəkil 1. Tiksodöymə üsulunun təsviri
Tiksodöymə üsulu ilə yüngül maşın hissələri hazırlanır. Bu üsulun tətbiqi ilə aluminiumdan alınan hissə poladla müqayisədə eyni möh- kəmliyə malik olur ki, bu da hissənin çəkisini azaltmağa imkan verir. Maqnezium və onun xəlitələrinin bu üsulda tətbiqinin də əsas səbəbi budur. Sənayedə tipik maşın hissəsi kimi, avtomobillərdə tətbiq olunan təkər asılqanı, silindr qapağı, dəstəklər və kipləşdirici hissələri göstərmək olar.
asılqanı
(alm. das Thixoschmieden, ingl.Thixmoforming ) Tiksotökmə metal töküklərin hazırlanması üsuludur. Burada emal olunan material sıxıcı kamerada tiksotrop hala qədər qızdırılır və xüsusi formalarda preslənir.
(alm. das Thixogießen, ingl. Thixocasting ) Tilli alətlər kəsici tillərinin bucaqları və vəziyyəti dəqiq təyin olunan alətlədrir. Əsas tildəki qabaq, dal və təpə bucaqları kəsmə pro- sesinə böyük təsir göstərir. Tilli alətlərə → frezləmə, → yonma,
→ burğulama, → dartma,
→ mişarlama və s. əməliyyatların icra edilmə- sində işlədilən alətlərdə rast gəlinir (şəkil 1). Bu növ əməliyyatlar tilli alətlərlə emal qrupu- na aid edilirlər. Tilli alətlərin kəsən səhlərinə ad verilir. Əsas til boyunca qabaq üz və baş dal bucaq yerləşir ( → Kəskinin həndəsi parametrləri). Alətin hən- dəsi formasından asılı olaraq bir və ya bir neçə dal üz (köməkçi səthhlər) mövcud olur. Dal üzlər qabaq üzlə kəsişərək köməkçi tilləri ya- radırlar. Kəsici tillər hazırlama dəqiqliyindən asılı olaraq çoxlu kiçik səthciklərdən təşkil olunur. Onlar alətin →yeyilməyə davamlığını müəyyənləşdirirlər. Qabaq və dal üzlər ara- sında təpə bucağı mövcuddur. Kəsmədə əsas
Tilli alətlər 269
til bir başa →yonqarəmələgəlmədə iştirak et- mədiyindən və kəsmə zonasında çat genişlə- nərək qabaq üz üzrə yayıldığından təpə bucağı ikinci dərəcəli amil kimi baxılır. Bir çox hal- larda kəsici tillərdə radiuslar nəzərdə tutulur.
Şəkil 1. Tilli alətlə yonma
Tilli alətlərdə əsas bucaqları təyin etmək üçün alət koordinat sistemindən istifadə edilir. Bucaqların koordinat sistemində təyini kəs- kinin misalında işlənmiş və standartlaşdırıl- mışdır. Koordinat sistemi alətin təpəsində yerləşərək veriş istiqamətinə və tillərə oriyen- tasiya edən altı müstəvi ilə xarakerizə edilir. Əsas müstəvi uzununa və eninə →verişə pa- ralel olan müstəvidir. Əsas kəsən müstəvi əsas kəsən tilin əsas müstəvi üzərindəki proyek- siyasına perpendikulyar keçirilmiş müstəvidir. Köməkçi kəsən müstəvi köməkçi tilin əsas müstəvi üzərindəki proyeksiyasına perpen- dikulyar keçirilmiş müstəviyə deyilir. Müs- təvilər arasındakı bucaqlar və alətin əsas və köməkçi səthlərinin bu müstəvilərlə yarat- dıqları bucaqlar alət üçün vacib bucaqları təsvir edirlər.
(alm. die Werkzeuge mit geometrisch bestimmte Schneide, ingl. Cutting tools) Titan polad istehsalında legirləyici element kimi tətbiq olunur. O, titan-karbon-nitrid bir- ləşməsi yaradaraq poladın möhkəmlik xas- sələrini artırır. Proses zamanı titan eyni za- manda →dəmirdə olan →kükürdün kənar- laşdırılmasına xidmət edir. Poladın tərkibində yaranan titan-nitrid birləşməsi poladın qaynaq olunabilməsini yaxşılaşdırır. → Martensit po- ladlarında titan tərkibli intermetal faza onun möhkəmliyini artırır və özlülüyünü yaxşılaş- dırır.
Titan xəlitəsi üç xarakteristik xassəsi ilə, yəni yüksək möhkəmliyi, aşağı sıxlığı və kor- roziyaya qarşı yaxşı davamlı olması ilə texniki əhəmiyyətə malikdir. Bu əlıverişli xassələrinə görə titan xəlitəsi hava nəqliyyat vasitələrinin hazırlanmasında, polad turbinlərin və yüksək gücə malik mühərriklərin istehsalında tətbiq olunur. Titan və titan xəlitəsi arasındakı ən bö- yük fərq onun möhkəmliyindədir. Bu, onun tərkibində olan oksigenin miqdarı ilə tənzim- lənə bilir: 0,1÷0,3% (cədvəl 1), onun tərkibinə dəmir 0,2÷0,07%, azot 0,05÷0,07%, karbon 0,08-0,1% və hidrogen 0,013% daxildir. Azal- dılmış turşularda korroziyaya qarşı əlverişli davamlıq almaq üçün titan 0,2% oksigen, 0,2% palladium ilə legirlənir. Hidrogeni az qəbul etməsi nəticəsində onun özlülüyü kəskin azalır. Titan oksigenə qarşı çox həssasdır və qeyri-saf metaldır. Oksid- ləşdirici mühitdə onun üzərində bərk yapışan, oksidləşməyə rezisdent təbəqə yaranır ki, bu da korrozyaya davamlılıqda başlıca rol oynayır. Titan iki müxtəlif modifikasiyada yaranır: heksaqonal-sıx α -fazalı 882°C-də kub-fəza mərkəzləşmiş yüksək temepartur fazası β -ya çevrilir. Sürətli soyuma ilə də bu çevrilməni aradan qaldırmaq olmur. Poladda olduğu kimi sürətli soyumada → martensitə oxşar, amma polad kimi bərk olmur, çünki heksaqonal α
fazası, kub-fəza mərkəzləşmiş β -fazasına nis- btən həll olunan legirləyici elementə daha çox yer verir. α /
çevrilməsi istifadə olunan legir- ləyici elementin köməyi ilə təsir edilə və bu və ya digər tərəfin daha çox yaranmasına şərait yarada bilir. Titan xəlitəsi üçün istifadə edilən əsas elementlər Al, Sn, O, N, C və V, Mo, Cr, Cu, Zr, H-dır. Buna görə də 3 qrup fərqlənirlər:
Heksaqonal α -xəlitəsi. Bu soyuq halda qismən deformasiya oluna bilir. Kövrək xassə yaradan oksigen, azot və karbonun Yüklə 7,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|