Hisse 01 uz qabigi

Tunel deşmə maşını 

 

292 

 

pleksinin ümumi  uzunluğu 400 m-ə qədər ola 

bilir.  

Divarlar  açılmış  deşiklərdə  metalik  şitlərlə 

tutulur.  Bu,  açılmış  deşiklərdə  işlərin  aparıl-

ması təhlükəsizliyini artırır.  

 

(alm. die Tunnelbohrmaschine, ingl.

 

Tunnel boring 

machine) 

 

Turbokompressor  →daxili  yanma  mühərrik-

lərinin  sıxılmış  hava  ilə  təmin  olunması  üçün 

tətbiq  olunan  kompressordur  (şəkil  1).  Onun 

valı  mühərrik  və  ya  mühərrikdən ixrac  olunan 

qaz  vasitəsilə  işləyən turbinlə hərəkət  etdirilir. 

Kompressorun valı hərəkətə gəldikdə o, havanı 

sorur  və  sıxıır.  Sıxılmış  hava  mühərrikə  daxil 

olur. Klapanların eyni açılma intervalında yan-

ma  kamerasına  daha  çox  hava  daxil  ola  bilir. 

Bununla  yanma  üçün  daha  çox  oksigen  əldə 

olunur.  Silindrlərdə  bu  yolla  artan  orta  təzyiq 

onun gücünün artmasına imkan verir. 

Turbokompressorun  üstün  cəhəti  ondan  iba-

rətdir  ki,  o  mühərrikdə  əlavə  enerji  sərf  et-

mədən  onun  maksimal  dövrlər  sayını  və 

gücünü artırmağa imkan verir. Onun tətbiqi ilə 

mühərrikə  düşən  termiki  yükləmə  artır,  ona 

görə  də,  bu  mühərrikin  layihələndirilməsində 

nəzərə alınmalıdır. 

 

 

 

Şəkil 1. Turbokompressor 

 

(alm. der Turbolader,  ingl. Turbo charger)    

Turboreaktiv mühərrik dartma qüvvəsi reak-

tiv  ucluqdan  çıxan  qaz  axını  tərəfindən  yara-

dılan  aviasiya →qaz turbin mühərrikidir (şəkil 

1).  Bu  →mühərriklər  təyyarələrdə  marş  mü-

hərrikləri  və  ya  şaquli  qalxma  mühərrikləri 

kimi  tətbiq  tapır.  Mühərrikə  daxil  olan  hava 

hərəkət  zamanı  hava  səddində  və  daha  sonra 

kompressorda sıxılır. Sıxılmış hava yanma ka-

merasına verilir və ona kimyəvi maye yanacaq 

püskürdülür.  Yanma  zamanı  qızmış  qaz  tur-

bində nisbətən genişlənir və kompressoru fırla-

dır. Qazın sonuncu genişlənməsi reaktiv ucluq-

da baş verir.  

 

 

 

 

Şəkil  1.  İki  vallı  turboreaktiv  mühərrikin  sxematik 

təsviri 

1-hava  səddi,  2-oxboyu  kompressor,  3-yanma 

kamerası,  4-turbin,  5-yanma  (forsaj)  kamerası,  6-

reaktiv ucluq 

 

Yanacaq  qarışığını  qaz  turbini  və  reaktiv 

ucluq arasında  yerləşmiş  kamerada   əlavə  ola-

raq  yandırmaqla  turboreaktiv  mühərrikin  gü-

cünü  artırmaq  olur.  Kompressorun  iki  pilləli 

quruluşda  hazırlanması  stabil 

işləmə  diapazonunu  artırılma-

sına şərait yaradır.   

 

(alm. der Strahltriebwerk, ingl. 

Jet engine ) 

Turbovintli  mühərrik  avia-

siya  qaz  turbininin  xüsusi  for-

masıdır. Bu mühərriklərdə vint 

formalı  hava  pərləri  ilə  yara-

dılan  dartma, reaktiv  ucluqdan 

çıxan  qazla  daha  da  güc-

ləndirilir  (8-12%).  Turbovintli 

mühərriklər 

→

təyyarələrdə  və 

→

helikopterlərdə  tətbiq  tapır-

lar.  Uçuş  zamanı  mühərrikə 

daxil olan hava səddə və kompressorda sıxılır, 

daha sonra yanma kamerasına ötürülür. Burada 

havaya  kimyəvi  maye  yanacaq  püskürdülür. 

Yanma zamanı yaranan qaz turbində genişlənir

---

Turbovintli mühərrik 

 

293 

 

 

və  reaktiv  ucluqda  daha  da  genişlənməyə 

səbəb  olur.  Turbokompressorun  rotorunun 

fırlanma  sürəti  ilə  hava  vint  pərləri  arasında 

uzlaşma  yaratmaq  və  moment  ötürmək  üçün 

→reduktordan  istifadə  olunur.  Helikopterlərdə 

kompressor  və  hava  vinti  arasında  ötürmə 

turbinlə  əlaqəli  olmadan  mexaniki  yerinə 

yetirilir. 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Turbovint mühərrikin sxematik təsviri 

1-hava vint pəri, 2-reduktor, 3-hava səddi, 4-oxboyu 

kompressor,  5-  yanma  kamerası,  6-turbin,  7-qazın 

çıxması üçün ucluq 

 

(alm. der Hubschraubermotor, ingl.  Helicopter 

engine) 

 

Tutucu  mexanizmləri    sənaye  robotlarında 

emal  olunan  hissələrin  tutulması  və  hərəkət 

zamanı bərk saxlanılmasına xidmət edir. Onun 

forması  emal  olunan  hissənin  forması,  ölçüsü 

və  xassələrindən,  həmçinin  texnoloji  prosesin 

spesifik tələblərindən  asılıdır.   

İşləmə  prinspinə  görə  tutucular  mexaniki 

(sürtünmə  qüvvəsinə  əsaslanan  və  işçi  ele-

mentlərin hərəkətini dayandıran  sıxıcı prinsipi 

ilə,  həmçinin  qurğunun  işçi  elementlərindəki 

çıxıntıların  hissələr 

üçün 

dayaq  rolunu 

oynayan  prinsiplə  işləyir),  vakuum  (təzyiqlər 

fərqi  nəticəsində  yaranan  qüvvələr  əsasında 

işləyir),  və  maqnitlə  işlyənlərə  (maqnit  dart-

ması  sayəsində  işləyir)  bölünürlər  (şəkil  1). 

İdarəolunma  üsuluna  görə  idarəolunmayan, 

əmrlə  idarə  olunan,  sərt  proqramlaşdırılabilən 

və adaptiv tutucu qurğular mövcuddur. 

Bütün  tutucular  işçi  mövqelərinin  sayına 

görə  bir  mövqeli  və  çoxmövqeli  olaraq  fərq-

lənirlər.  Onlar  dəyişiləbilən  (avtomatik  olaraq 

icra  edilir)  və  ya  dəyişiləbilməyən  şəkildə  ha-

zırlanırlar. 

Metalkəsən  dəzgahları  yükləmək  üçün  bir 

qayda olaraq mexaniki  sıxıcı qurğulardan  isti-  

fadə  edilir.  Pəstahı  bərkitməkdən  əlavə  bu 

qurğular  hissələrin  istiqamətlənməsi,  mərkəz-

lənməsi  funksiyasını  da  həyata  keçirir.  Kiçik 

diapazonlu qurğular sazlanma zamanı hissənin 

səthlərinin 

aşağıdakı 

ölçülərində 

tətbiq 

olunurlar: 1; 4; 12; 32; 63; 100; 125; 160; 200; 

250; 320; 400; 500 mm. Bu tutucular paz və ya 

ling  mexanizmlərinin  bazasında  işlənirlər. 

Böyük  diapazonlu  tutucular  hissələri  saz-

lanmadan  bərkitməyə  imkan  verir.  Bu  tutu-

cular  tamasa  -  dişli  çarx  ötürməsinə  malik 

mexanizmlərlə reallaşdırılır. Onlar daha böyük 

texnoloji  imkalara  malikdirlər.  Mexaniki 

tutucular  dəzgahları  fırlanma  səthinə  və  qutu 

fırmasına  malik  hissələrlə  yükləmək  üçün 

tətbiq olunurlar. 

Çoxmövqeli  (çoxyerli)  tutucular  sənayedə 

geniş  tətbiq  tapmışdırlar.  Robot  əlində  iki  tu-

tucuın  quraşdırılması  yükləmə-boşaltma  tsik-

lini  qısaldır.  Hissələrin  emalı  zamanı  robot 

pəstahı tutur və onu ən qısa mümkün yolla işçi 

zonaya  hərəkət  etdirir.  Emaldan  sonra  sənaye 

robotu  boş  tutucu  ilə  emal  olunmuş  hissəni 

götürür  və  dönərək  yeni  pəstahı  dəzgahın 

tərtibatına  yerləşdirir.  Yeni  hissənin  emalı 

zamanı  robot  əlindəki  hazır  hissəni  yeşiyə  və 

ya  taktla  işləyən  stola  qoyur.  Köməkçi 

hərəkətlərin  dəzgahın  işi  ilə  uzlaşdırılması 

sayəsində yükləməyə sərf olunan vaxt 2

÷

3 dəfə 

azaldıla  bilər.   Müasir tutuculara  malik  qurğu-

lar pəstahı tutub dəyişməklə bərabər, dəzgahda 

alət  başlıqlarını  və  bloklarının  əvəzlənməsi 

üçün də tətbiq olunurlar. 

 Sənaye  robotlarını  adətən  tutucu  qurğuları 

ilə  komplektləşdirirlər.  Çox  vaxt  başqa  hissə-

nin emalına keçdikdə tutucunun özü yox, onun 

dəyişiləbilən  elementləri  (

→

prizma,  dodaqlar 

və s.) əvəzlənir.  

Tutuculu qurğulara aşağıdakı tələbatlar qoyu-

lur: 

→

sənaye  robotunun  hərəkətli  element-

lərinin təcillənmə və əyləcləmə mərhələlərində 

emal  olunan  hissənin  etibarlı  tutulması,  his-

sənin  tutucuda  dəqiq  bazalaşması,  emal  əşya-

larının zədələnməsi və ya dağılmasına yol ver-

məmək,  kiçik  qabarit  ölçülərində  və  kütlədə 

kifayət  möhkəmliyin  təmini.  Əsas  diqqət 

tutuculu  qurğu  üçün  buraxılabilən  qüvvə, 

moment  və  bərkitmə  yerlərində  sıxma  qüv-

vəsinə verilir. 

---