Ölçülərin səpələnmə əyriləri
28
X
b
-yə qədər dəyişir (məsələn: xarici dairəvi
yonmada).
Ölçünün
orta
qiyməti
bu
halda:
X
or
=(X
a
+X
b
)/2 .
Orta kvadratik sapma:
Faktiki səpələnmə sahəsi:
ω
=3,46
⋅σ
olur.
Şəkil 4. Xətti qanunla dəyişən amilin (a) təsirindən
ölçülərin bərabər paylanması (b)
Adətən
bərabər
ehtimal
qanunu
uzrə
səpələnmə yüksək dəqiqlikli emalda özünü
daha aydın büruzə verir. Çünki, yüksək də-
qiqlikli ölçülərin alınması çətin olduğundan
hissənin ölçüsünün kiçik müsahidə sahəsinə
düşmə ehtimalı eyni olur.
(alm. die Maßverteilung, ingl. Measured distribu-
tion)
Örtükçəkmə maşın hissələrinin üzərinə toz
halında olan materialdan ibarət qatın çəkilmə-
sinə xidmət edir. Proses zamanı əmələgələn qat
nazik, qalın və ya bir-birinin üzərinə çəkilmiş
bir neçə qatdan ibarət ola bilir (→Çoxlaylı
örtük). Örtük qatının qalınlıqları tətbiq olunan
üsuldan asılı olaraq müxtəlif məqsədlər üçün
istifadə olunur.
Örtük materialları müxtəlif olurlar. Əsas
material (substrat) üzərində örtüyün yaxşı
hopması üçün stabil prosesin, bərabərformalı
qatçəkmənin və qatın ətraf mühitin təsirlərinə
davamlı olması zəruridir. Bunun üçün bütün
örtülən hissələr prosesdən əvvəl mexaniki və
ya kimyəvi emala uğradılır. Keçid (sərhəd)
səthlərinin halı örtükçəkmə üsulundan və
substratın emalından (məsələn: →pardaqlama,
mikroşırnaqla təmziləmə, →dekapirləmə və s.)
asılıdır.
Örtükçəkmə üsulları
Örtük materialına (metal, süni material),
Substratın növünə və
Aralıq birləşdiricyə görə fərqlənirlər.
Çəkilən materiallar qaz, bərk, məhlul və ma-
ye halında olurlar. Qaz halında olan materiallar
kimyəvi (→CVD-üsulu) və ya fiziki (→PVD-
üsulu) qazhopdurma üsullarının köməyi ilə
çəkilirlər. Maye halında örtük materialları
əsasən hissələrin müxtəlif yollarla rənglən-
məsi üçün tətbiq olunur. Məhlulların istifa-
dəsinə səthlərdə müəyyn məqsəd üçün tələb
olunan keyfiyyətlərin yaradılmasına xidmət
edən metallaşdırma üsullarında (qalvanlama,
xromlama, sinkləmə, nikelləmə və s.) rast
gəlinir.
Bərk halda olan örtük materialları termiki
püskürtmə, qatçəkmə qalaylaması və qaynaq-
lanması üsulları ilə hissələrin səthlərinə
çəkilirlər. Bəzi üsullardan sonra hissə əlavə
olaraq termiki emala da uğradılır (məsələn: nit-
ridləmə). Müxtəlif örtükçəkmə üsulları səth-
lərin strukturlaşdırılması və modfikasiya olun-
ması kimi səthlərin emal üsullarına və ya ter-
miki emal üsullarına aid edilir.
Maşın hissələrinin materialında olan legirin
miqdarı və səthin strukturu ilə bərabər üzə-
rində olan örtük qatının xassələri də onun
işləmə qabiliyyətinə önəmli təsir göstərir.
Səthə çəkilmiş örtüyün keyfiyyətinin yox-
lanması müxtəlif üsullarla aparılır. Burada
onun birləşmə möhkəmliyi, qalınlığı və
l
l
⋅
=
=
577
,
0
3
σ
Örtükçəkmə
29
korroziyaya davamlığı yoxlanılır. Bu gös-
təricilərin qiymətləri bir başa və ya dolayaı
yolla işləyən üsullarla təyin olunur.
Örtük qatının birləşməsinin möhkəmliyini
ölçmək üçün bir çox üsullar mövcuddur. Ən
geniş yayılmışı tor kəsimi sınağıdır. Bunun
üçün səth bir-birinə çarpaz olan xətlər boyu
cızılır və şaxmat lövhəsinə oxşar olaraq
bölünürlər. Sonra səthə yapışqan lenti yapış-
dırılır və çəkilir. Qopan seqmentlərin sayına
görə örtük haqqında fikir yürüdülür.
Örtük qatının qalınlığını yoxlamaq uyğun
sayda üsullar işlənmişdir. Metal hissələrin
laklanması və qalvanlanması zamanı yaranan
qatın qalınlığı burulğan və maqnit induksiya
üsullarının köməyi ilə ölçülür. Başqa üsullara
rentgenlə ölçməni, mikroskopik analizi, ellip-
sometriyanı və s. aid etmək olar.
Örtük qatının əsas göstəricilərindən biri də
metalların korroziyadan qorunmasıdır. Polad
hissələrin örtüklə korroziyadan mühafizəsi
qaydaları İSO 12944-də göstərilmişdir.
(alm. die Beschichtung, ingl.
Coating )
Ötürmə__gücü'>Ötürmə
gücü
ötürmədə
tətbiq
olunan
mühərrikin valının uc hissəsinə gətirilmiş
yükün (məsələn: maşın və avtomobil) hərəkəti
üçün lazım olan gücdür.
Ötürmə gücünün hesablanması təsir edən
qüvvə (F
A
) və sürətdən (v) asılı olaraq tapılır:
Irəli-geri hərəkətdə:
P=F
A
⋅
v
Fırlanma hərəkətində:
P=M
A
⋅ω
burada, M
A
tələb olunan moment,
ω
bucaq
sürəti olub belə tapılır:
ω
=2
⋅π⋅
n
Hər iki halda qüvvə və fırlanma momentini
ötürmək üçün ümumi faydalı iş əmsalını
(
η
ümumi
) nəzərə almaq lazımdır. Ümumi faydalı
iş əmsalı bütün sistemdə olan bəndlərin ötürmə
nisbətlərini nəzərə almalıdır:
η
ümumi
=
η
1
⋅
η
1
⋅
η
1
⋅⋅⋅⋅
Yuxarıdakı
düsturlar
yalnız
maşınların
tarazlaşmış hərəkəti üçün lazım olan gücün
tapılmasına imkan verir. Hər hansı bir sürətə
və ya dövrlər sayına qədər təcillənmə əlavə
təcillənmə
gücünü
tələb
edir.
Bunu
hesablamaq üçün təcillənən ətalət momenti,
vaxt və yaranan fırlanma momentini bilmək
lazımdır. Təcil momenti
T
T
t
J
M
ω
⋅
=
; burada
J ətalət momenti,
ω
bucaq sürəti, t
T
isə
təcillənmə vaxtıdır.
Təcillənmədə lazım olan güc P
T
= M
B
⋅
2
⋅π⋅
n
düsturu ilə tapılır.
(alm. die Antriebsleistung, ingl. Drive capacity)
Ötürmə mexanizmi verilmiş giriş və çıxış
hərəkətləri arasında malik olduğu ötürmə
funksiyası əsasında hərəkət gedişlərini dəyiş-
məyə xidmət edir.
Ötürmə
→
mexanizmi tərəfindən icra edilən
hərəkət dəyişməsi (düzxətli-fırlanma və ya
əksinə) gücvericinin (məsələn:
→
elektrik
mühərriki, sıxılmış hava silindri) hərəkət
növündən, həmçinin texniki prosesin hərəkət
tələbatından
(məsələn:
→
porşen-sürüngəc,
çevrəvi porşen-kompressor,
→
pəstah tutan tə-
rtibat) asılıdır.
Hərəkət çevrilməsi gücverici
tərəfindən yaradılan və texniki prosesdən tələb
olunan hərəkət gedişinin məqsəd funksiyasını
müəyyən edir. Ötürmənin bütün kompo-
nentlərinin qarşılıqlı təsiri nəticəsində ötürmə
mexanizminin
ötürmə
funksiyası
iterativ
olaraq bir neçə dəfə aparılan funksiya-
təyinedici ölçmələrin köməyi ilə dəqiq-
ləşdirilməlidir.
(alm. die Übertragungsgetriebe, ingl. Transmission
gear)
Ötürmə sistemi maşınlara verilən enerjini
hərəkət enerjisinə çevirərək onun işləməsi
üçün lazım olan mexaniki hərəkəti yaradır.
Ağırlıq qüvvəsi ilə işləyənlərdə ətalət enerji-
sindən, əl ilə işləyənlərdə əzələ qüvvəsindən,
elektrik ilə işləyənlərdə elektrik enerjisindən,
daxili yanma mühərriklərində tətbiq olunan
ötürmələrdə isə kimyəvi enerjidən istifadə
edilir. Hərəkəti icra edən hissələrə enerjinin
ötürülməsi →çarxqolu-sürgüqolu mexanizmi
ilə mexaniki, pnevmatik, hidravlik və ya
elektrik ola bilər. Maşınların tətbiq sahə-
lərindən asılı olaraq güc ötürücüləri kombina-