Hisse 01 uz qabigi

Ölçülərin səpələnmə əyriləri  

 

28 

 

X

b

-yə  qədər  dəyişir  (məsələn:  xarici  dairəvi 

yonmada).  

Ölçünün 

orta 

qiyməti 

bu 

halda: 

X

or

=(X

a

+X

b

)/2 . 

Orta kvadratik sapma:   

 

Faktiki səpələnmə sahəsi: 

ω

=3,46

⋅σ

 olur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil  4.  Xətti  qanunla dəyişən amilin  (a)  təsirindən 

ölçülərin bərabər paylanması (b) 

 

Adətən 

bərabər 

ehtimal 

qanunu 

uzrə 

səpələnmə  yüksək  dəqiqlikli  emalda  özünü 

daha  aydın  büruzə  verir.  Çünki,  yüksək  də-

qiqlikli  ölçülərin  alınması  çətin  olduğundan 

hissənin  ölçüsünün  kiçik  müsahidə  sahəsinə 

düşmə ehtimalı eyni olur. 

 

(alm.  die Maßverteilung, ingl. Measured distribu-

tion) 

 

Örtükçəkmə  maşın  hissələrinin  üzərinə  toz 

halında olan materialdan ibarət qatın çəkilmə- 

 

sinə xidmət edir. Proses zamanı əmələgələn qat 

nazik,  qalın  və  ya  bir-birinin  üzərinə  çəkilmiş 

bir  neçə  qatdan  ibarət  ola  bilir  (→Çoxlaylı 

örtük).  Örtük  qatının  qalınlıqları  tətbiq  olunan 

üsuldan  asılı  olaraq  müxtəlif  məqsədlər  üçün 

istifadə olunur. 

Örtük  materialları  müxtəlif  olurlar.  Əsas 

material  (substrat)  üzərində  örtüyün  yaxşı 

hopması  üçün  stabil  prosesin,  bərabərformalı 

qatçəkmənin  və  qatın  ətraf  mühitin  təsirlərinə 

davamlı  olması  zəruridir.  Bunun  üçün  bütün 

örtülən  hissələr  prosesdən  əvvəl  mexaniki  və 

ya  kimyəvi  emala  uğradılır.  Keçid  (sərhəd) 

səthlərinin  halı  örtükçəkmə  üsulundan  və 

substratın  emalından  (məsələn:  →pardaqlama, 

mikroşırnaqla təmziləmə, →dekapirləmə və s.) 

asılıdır. 

Örtükçəkmə üsulları 

 

Örtük materialına (metal, süni material), 

 

Substratın növünə və 

 

Aralıq birləşdiricyə görə fərqlənirlər. 

Çəkilən materiallar qaz, bərk, məhlul və ma-

ye halında olurlar. Qaz halında olan materiallar 

kimyəvi  (→CVD-üsulu)  və  ya  fiziki  (→PVD-

üsulu)  qazhopdurma  üsullarının  köməyi  ilə 

çəkilirlər.  Maye  halında  örtük  materialları 

əsasən  hissələrin    müxtəlif  yollarla  rənglən-

məsi  üçün  tətbiq  olunur.  Məhlulların  istifa-

dəsinə  səthlərdə  müəyyn  məqsəd  üçün  tələb 

olunan  keyfiyyətlərin  yaradılmasına  xidmət 

edən  metallaşdırma  üsullarında  (qalvanlama, 

xromlama,  sinkləmə,  nikelləmə  və  s.)  rast 

gəlinir. 

Bərk  halda  olan  örtük  materialları  termiki 

püskürtmə,  qatçəkmə  qalaylaması  və  qaynaq-

lanması  üsulları  ilə  hissələrin  səthlərinə 

çəkilirlər.  Bəzi  üsullardan  sonra  hissə  əlavə 

olaraq termiki emala da uğradılır (məsələn: nit-

ridləmə).  Müxtəlif  örtükçəkmə  üsulları  səth-

lərin  strukturlaşdırılması  və modfikasiya  olun-

ması  kimi  səthlərin  emal  üsullarına  və  ya  ter-

miki emal üsullarına aid edilir. 

Maşın  hissələrinin  materialında  olan  legirin 

miqdarı  və  səthin  strukturu  ilə  bərabər    üzə-

rində  olan  örtük  qatının  xassələri  də  onun 

işləmə qabiliyyətinə önəmli təsir göstərir. 

Səthə  çəkilmiş  örtüyün  keyfiyyətinin  yox-

lanması  müxtəlif  üsullarla  aparılır.  Burada 

onun  birləşmə  möhkəmliyi,  qalınlığı  və 

l

l

⋅

=

=

577

,

0

3

σ

---

Örtükçəkmə 

 

29 

 

 

korroziyaya  davamlığı  yoxlanılır.  Bu  gös-

təricilərin  qiymətləri  bir  başa  və  ya  dolayaı 

yolla işləyən üsullarla təyin olunur. 

Örtük  qatının  birləşməsinin  möhkəmliyini 

ölçmək  üçün  bir  çox  üsullar  mövcuddur.  Ən 

geniş  yayılmışı  tor  kəsimi  sınağıdır.  Bunun 

üçün  səth  bir-birinə  çarpaz  olan  xətlər  boyu 

cızılır  və  şaxmat  lövhəsinə  oxşar  olaraq 

bölünürlər.  Sonra  səthə  yapışqan  lenti  yapış-

dırılır  və  çəkilir.  Qopan  seqmentlərin  sayına 

görə örtük haqqında fikir yürüdülür.  

Örtük  qatının  qalınlığını  yoxlamaq  uyğun 

sayda  üsullar  işlənmişdir.  Metal  hissələrin 

laklanması  və  qalvanlanması  zamanı  yaranan 

qatın  qalınlığı  burulğan  və  maqnit  induksiya 

üsullarının  köməyi  ilə  ölçülür.  Başqa  üsullara 

rentgenlə  ölçməni,  mikroskopik  analizi,  ellip-

sometriyanı və s. aid etmək olar.  

Örtük  qatının  əsas  göstəricilərindən  biri  də 

metalların  korroziyadan  qorunmasıdır.  Polad 

hissələrin  örtüklə  korroziyadan  mühafizəsi 

qaydaları İSO 12944-də göstərilmişdir.  

 

(alm. die Beschichtung, ingl.

 

Coating ) 

 

Ötürmə__gücü'>Ötürmə 

gücü 

ötürmədə 

tətbiq 

olunan 

mühərrikin  valının  uc  hissəsinə  gətirilmiş 

yükün (məsələn:  maşın və avtomobil) hərəkəti 

üçün lazım olan  gücdür. 

Ötürmə  gücünün  hesablanması  təsir  edən 

qüvvə (F

A

)  və sürətdən (v) asılı olaraq tapılır: 

 

Irəli-geri hərəkətdə: 

P=F

A

 

⋅

v 

 

Fırlanma hərəkətində:  

P=M

A

 

⋅ω

 

burada,    M

A

    tələb  olunan  moment, 

ω

  bucaq 

sürəti olub belə tapılır: 

ω

 =2

⋅π⋅

n 

Hər  iki  halda  qüvvə  və  fırlanma  momentini 

ötürmək  üçün  ümumi  faydalı  iş  əmsalını 

(

η

ümumi

) nəzərə almaq lazımdır. Ümumi faydalı 

iş əmsalı bütün sistemdə olan bəndlərin ötürmə 

nisbətlərini  nəzərə  almalıdır: 

η

ümumi 

= 

η

1 

⋅

η

1

⋅

η

1

⋅⋅⋅⋅

 

Yuxarıdakı 

düsturlar 

yalnız 

maşınların 

tarazlaşmış  hərəkəti  üçün  lazım  olan  gücün 

tapılmasına  imkan  verir.  Hər  hansı  bir  sürətə 

və  ya  dövrlər  sayına  qədər  təcillənmə  əlavə 

təcillənmə 

gücünü 

tələb 

edir. 

Bunu 

hesablamaq  üçün  təcillənən  ətalət  momenti, 

vaxt  və  yaranan  fırlanma  momentini  bilmək 

lazımdır. Təcil momenti 

T

T

t

J

M

ω

⋅

=

; burada  

J  ətalət  momenti, 

ω

  bucaq  sürəti,  t

T

  isə 

təcillənmə vaxtıdır.  

  Təcillənmədə  lazım  olan  güc  P

T

  =  M

B

⋅

2

⋅π⋅

n 

düsturu ilə tapılır.  

 

(alm. die Antriebsleistung, ingl. Drive capacity) 

 

Ötürmə  mexanizmi  verilmiş  giriş  və  çıxış 

hərəkətləri  arasında  malik  olduğu  ötürmə 

funksiyası  əsasında    hərəkət  gedişlərini  dəyiş-

məyə xidmət edir. 

Ötürmə 

→

mexanizmi  tərəfindən  icra  edilən 

hərəkət  dəyişməsi  (düzxətli-fırlanma  və  ya 

əksinə)  gücvericinin  (məsələn: 

→

elektrik 

mühərriki,  sıxılmış  hava  silindri)  hərəkət 

növündən,  həmçinin  texniki  prosesin  hərəkət 

tələbatından 

(məsələn: 

→

porşen-sürüngəc, 

çevrəvi porşen-kompressor,  

→

pəstah tutan tə-

rtibat) asılıdır.      Hərəkət çevrilməsi gücverici 

tərəfindən yaradılan və texniki prosesdən tələb 

olunan  hərəkət  gedişinin  məqsəd  funksiyasını 

müəyyən  edir.  Ötürmənin  bütün  kompo-

nentlərinin  qarşılıqlı  təsiri  nəticəsində  ötürmə 

mexanizminin 

ötürmə 

funksiyası 

iterativ 

olaraq  bir  neçə  dəfə    aparılan  funksiya-

təyinedici  ölçmələrin  köməyi  ilə  dəqiq-

ləşdirilməlidir.  

 

(alm.  die  Übertragungsgetriebe,  ingl.  Transmission 

gear) 

 

Ötürmə  sistemi  maşınlara  verilən  enerjini 

hərəkət  enerjisinə  çevirərək  onun  işləməsi 

üçün  lazım  olan  mexaniki  hərəkəti  yaradır. 

Ağırlıq  qüvvəsi  ilə  işləyənlərdə  ətalət  enerji-

sindən, əl   ilə  işləyənlərdə əzələ qüvvəsindən, 

elektrik  ilə  işləyənlərdə  elektrik  enerjisindən, 

daxili  yanma  mühərriklərində  tətbiq  olunan 

ötürmələrdə  isə  kimyəvi  enerjidən  istifadə 

edilir.  Hərəkəti  icra  edən  hissələrə  enerjinin 

ötürülməsi  →çarxqolu-sürgüqolu  mexanizmi 

ilə  mexaniki,  pnevmatik,  hidravlik  və  ya 

elektrik  ola  bilər.  Maşınların  tətbiq  sahə-

lərindən  asılı  olaraq  güc  ötürücüləri  kombina-

---