Hisse 01 uz qabigi
Yüklə 7,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Öz-özünə mərkəzlənmə
Özlülük 32
(alm. die Visco-Kupplung, ingl. Viscous coupling unit) Özlülük (mayelərdə) axan maddələrin daxi- lində bir hissəciyin digərinə nisbətən hərə- kətinə qarşı göstərdiyi müqavimət ilə səciy- yələnən xassəsidir. O, həm də daxili sürtünmə üçün bir göstəricidir. Özlü axının əsas qanuna- uyğunluğu Nyuton tərəfindən təyin edilmişdir:
(1) burada: F maye və qazın laylarının bir-birinə nəzərən sürüşməsini şərtləndirən toxunan qüvvə, S-sürüşmə baş verən qatın sahəsi, (v 2 — v l )/(z 2 — z 1 ) –axının sürət qradiyentidir (şəkil 1). η - mütənasiblik əmsalı dinamiklik əmsalı adlanır. O mayenin sürüşməyə mü- qavimətini kəmiyyətcə idfadə edir. Onun əksi olan
ϕ = 1 / η axıcılıq adlanır. Maye şəklində olan metallarda da özlülük adi mayelərdə olan xassələrə malikdir (şəkil 2). Xüsusi özlülük xassəsinə malik olan material kimi heliumu göstərmək olar. 2,172 K –də helium yüksək axıcılıq göstərərək onun özlülüyü sıfra bərabər olur.
Şəkil 1. Mayenin tərpənməz A və tərpənən B lövhələri arasında bir cinsli sürüşməsinin sxemi ( ∆
0 -mayenin başlanğıc sürüşməsinin ölçüsü, v(z)- mayenin tərpənməz lövhədən olan məsafədən (z) asılı olaraq sürəti) Özlülük materialların vacib fiziki-kimyəvi xassələrindəndir. Qaz və mayelərin boru ilə axması zamanı bu xassə xüsusi rol oynayır. Domna və martens sobalarında ərimiş şlakların özlülüyünü nəzərə almaq lazımdır. Maşın- qayırmada tətbiq olunan yağların özlülüyü yağlama prosesinin gedişini təyin edir. Özlülük materialın strukturu ilə sıx
əlaqəli olub onun texnoloji proses ərəfəsində alınan fiziki- kimyəvi xassəsini göstərir. Bir çox kimyəvi birləşmələrdə özlülük molekulyar kütlənin artması ilə qanunauyğun olaraq artır. Yağlarda özlülüyün yüksək olması onların tərkibində molekulyar tsikllərin olması ilə izah olunur. Təmasda olduqda
bir-biri ilə
reaksiya verməyən mayeləri qarışdırdıqda o, orta özllüyə malik olur. Əgər qarışdırmada yeni kimyəvi tərkibli maye alınarsa onda alınan maye 10 dəfələrlə yüksək özlülüyə malik ola bilər.
Şəkil 2. Bəzi metal ərintilərinin özülülüyü
Material 20°С-də h-nin qiy- məti, 10 -3 N·san/m
2
Hidrogen (H 2 ) Azot (N 2 ) Oksigen (O 2 ) Su Etil spirti Civə
Qliserin Polimer ərintisi 0,0088 0,0175
0,0202 1,002
1,200 1,554
∼ 1500
10 3 - 10 13
z z F 1 2 1 2 − − = ν ν η
Özlülük 33
Aralarındakı məsafə vahidə bərabər olan iki maye layına təsir edən toxunan qüvvələrin fərqi vahidə bərabər olan hal üçün özlülüyün vahidi, N ⋅ s/m 2 ilə ifadə olunur. Cədvəl 1-də bəzi materialların özlülükləri göstərilmişdir.
(alm. die Viskosität, ingl. Viscosity) Öz-özünə mərkəzlənmə rorotların dina- mikasında → kritik dövrlər sayından yuxarıda baş verən effektdir. Elastiki valın dövrlər sayı → rezonans sahəsini keçdikdən sonra onun ağırlıq mərkəzi asimtotik olaraq fırlanma oxuna yaxınlaşır və dövrlər sayının artması ilə valın əyilməsi kiçilir. Maşın dinamikasından məlumdur ki, valların tam tarazlaşdırılması mümkün deyil, ona görə də, valda həmişə →disbalansa səbəb olan radial vurmalar mövcuddur. Qalıq disbalans kritik dövrlər sa- yında valın maksimum amplituda ilə yır- ğalanmasına səsbəb olur. Valın yırğalanma- sının amplitudası nəticəsində yaranan gər- ginliklər əyilmədə buraxılabilən gərginlikləri keçdikdə valın sınması baş verir. Yüksək dəqiqliklə hazırlanmış maşınlarda isə qalıq dis- balansının həddini kiçik saxlamaq müm- kündür. Bu halda valın kritik dövrlər sayını zədəsiz keçmək olur. Kritik dövrlər sayından uzaqlaşdıqca valda öz-özünə tarazlaşma baş verir. Disbalansdan yaranan vurmanın ağırlıq mərkəzi tədricən fırlanma oxuna tərəf hərəkət edir və o, oxla üst-üstə düşdükdə val tam sakit halda fırlanır. Təsvir olunan dinamik hal aşağıda sadə bir misalda izah olunur. Valın üzərində bərkidilmiş nazik lövhə üfüqi müstəvidə Ω bucaq sürəti ilə fırlanır (şəkil 1). Lövhənin ağırlıq mərkəzi valın fırlanma oxundan kənarda yerləşir (e qədər sürüşmüş). Şəkil 1-də göstərilən lövhənin hərəkət tənliyi mexanikanın qanunları əsasında aşağıdakı kimi yazıla bilər:
(1)
Şəkil 1. Üzərində lövhə bərkidilmiş, dayaqlarda simmetrik oturdulmuş valın hesabat sxemi M-ötürmə momenti, J p -ətalət momenti, m-lövhənin kütləsidir.
Göstərilən sxemə əsasən, məxsusi tezliyin lövhənin öz kütləsinin təsiri altında statik əyilmə (f=mg/c) nəticəsində yaranmasını qəbul etsək, alınar:
(2)
Fırlanma və məxsusi tezliklər nisbətini η = Ω / ω
kimi işarələsək, onda (1) düsturdakı hərəkət tənliklərinin praktiki həlli bu şəkli alır:
(3)
Bu düsturda Ω = ω olduqda rezonans halı baş verir. Valın titrəməsinin amplitudası artır. Əgər o, söndürülmürsə onda amplitudanın qiymə- tinin sonsuzluğa qədər arması baş verir. (3) düsturundan göründüyü kimi lövhənin ağırlıq mərkəzi Ω bucaq sürəti ilə çevrə üzrə fırlanır. Bu çevrənin radiusu aşağıdakı düsturla hesab- lanır:
f g mg cg m c = = = 1 ω t r t e t e y t r t e t e x S S S S Ω = = Ω − = Ω Ω − = Ω = = Ω − = Ω Ω − = ∧ ∧ sin sin 1 sin cos cos
1 cos
2 2 2 1 2 1 2 2 2 1 2 1 η ω ω η ω ω M x y ce I ce cy y m ce cx x m S S p S S S S = − − = + = + ) sin cos
( sin
cos .. .. ϕ ϕ ϕ ϕ Yüklə 7,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|