Hisse 01 uz qabigi

Oymaqlı yaylı mufta 

 

22 

 

böyük  qüvvə  ötürə  bilir.  Bu  növ  muftaların 

tətbiqinə  sənayedə  və  gəmiqayırmada  rast 

gəlinir.  Çox  hallarda  ondan    planetar  ötürmə-

lərdə 

→

yükün  tarazlanması  üçün  istifadə 

olunur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1. Oymaq yaylı muftanın  sxemi 

1-verişi  məhdudlaşdıran bolt,  2-  oymaq  yayı,  3-yan 

şaybası, 4-şayba, 5-daxili hissə, 6-xarici hissə, 7-yan 

şaybası, iki hissəli 

 

(alm. die Hülsenfeder-Kupplung, ingl. Sleeve spring 

clutch) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

Ölçmə çevriciləri 

 

23 

 

 

Ölçmə  çevriciləri  ölçülən  fiziki  kəmiyyətin 

qiymətini  ötürmək,  emal  və  qeyd  etməyə 

xidmət  edən  ölçmə  vasitələridir.  Ölçmə 

cihazından fərqli olaraq çevricinin girişində və 

çıxışında  nəzarətçi  qiymət  göstərilmir.  Ölçmə 

çevirməsi  ölçmə  üsullarının  tərkib  hissəsidir. 

Bir  kəmiyyətin  (məsələn,  temperaturun  me-

xaniki  yerdəyişməyə  çevrilməsi)  ölçmə  çe-

vrilmələri  müxtəlif  çevricilərlə  həyata  keçirilə 

bilər  (civə  termometri,  bimetal  elementlə, 

millivoltla işləyən termocütlə və s.). Çevricilər 

ölçülən  kəmiyyətləri  elektrik  siqnalları  və  ya 

əksinə  çevirməklə  fərqlənirlər.  Fiziki  hadi-

sələrdə  yaranan  elektrik  cərəyanını  elektrik 

siqnallarına  çevirən  çevricilərə  ölçmə  trans-

formatorlarını  və  cərəyanın  gücləndirilməsini 

misal  göstərmək  olar.  Ölçmə  cihazlarında 

cərəyan  gərginliyinin  dəyişməsini  əqrəbin 

dönməsinə ötürənlər elektrik siqnallarını qeyri-

elektrik  siqnallarına  çevirənlər  üçün  bir  nü-

munədir. 

→Termocütlər, 

fotoelementlər, 

induktiv  senzor  və  s.  qeyri  elektrik  kəmiy-

yətlərin  dəyişməsindən  yaranan  siqnalları 

elektrik siqnallarına çevirirlər.   

 

(alm. der Wandler, ingl. Transducer) 

 

Ölçmə xətası ölçmənin nəticəsinin ölçülən pa-

rametrin  həqiqi  qiymətindən  meyillənməsidir. 

Bu xətalar sistematik, təsadüfi və kobud olaraq 

fərqlənirlər.  Sistematik  xətalar  ölçmə  vasi-

təsinin  qeyri  dəqiqliyi  və  ölçmə  üsulunun  tək-

mil olmaması sayəsində meydana gəlir və ölç-

məni  təkrar  etdikdə  hər  dəfə  ya  sabit  qalır  ya 

da  müəyyən  qanunauyğunluqla  dəyişir.  Təsa-

düfi  xətaların  yaranmasına  nəzarət  oluna  bil-

məyən amillər (proses zamanı ölçmə şəraitinin 

dəyişməsi,  sürtünmə  və  yeyilmə,  titrəmələr  və 

s.)  təsir  edir.  Onların  yaranmasını  əvvəlcədən 

müəyyən  etmək  mümkün  deyil.  Kobud  xəta-

lara  ölçmə  vasitəsinin  saz  olmaması,  gös-

təricinin  nəticəsinin  düzgün  qiymətləndiril-

məməsi,  ölçmə  şəraitinin  qəflətən  kəskin  də-

yişməsi  və  s.  aiddir.  Ölçmənin  nəticələrinin 

emalı  zamanı  adətən  kobud  xətalar  nəzərdən 

atılır.  Sistemtik  xətaları  azaltmaq  üçün 

ölçməyə  düzəlişlər  edilir  və  ya  göstəricinin 

qiyməti  müəyyən  əmsalla  korreksiya  olunur. 

Təsadüfi xətaların qiymətləri riyazi statistika- 

 

nın köməyi ilə dəyərləndirilir.   

Xətalar ölçülən parametrin (x) vahidi ilə ifadə 

oluna  bilir.  Bu halda  o, ∆x  ilə işarə  olunur  və 

mütləq xəta adlanır. Ölçmənin keyfiyyəti üçün 

əsas  meyyar  mütləq  xətanın    son  ölçmə 

nəticəsinə nisbətidir:  

 

 

 

Bu  nisbət  ölçüsüzdür, 

δ

x 

isə nisbi xəta  adlanır. 

Yüksək  ölçmə  dəqiqliyində  nisbi  xətanın 

qiyməti kiçikdir.  

 

(alm.  die  Meßabweichung,    ingl.  Observational 

error) 

 

Ölçmə-nəzarət  vasitələri  texnikada  hissələrin 

xətti  və  bucaq  ölçülərinin  ölçülməsi  və 

nəzarətinə xidmət edirlər. Fiziki ölçünün sınaq 

yolu  ilə  tapılması  üçün  nəzərdə  tutulan,  met-

roloji  parametrlərlə  və  xassələrlə  normal-

laşdırılmış  texniki  vasitələr  ölçmə  vasitələri 

adlanırlar.      Hissənin  parametrinin  fiziki  qiy-

mətinin  buraxılabilən  həddə  olub-olmamasını 

sınaq  yolu  ilə  yoxlamaq  üçün  istifadə  olunan 

vasitələr  nəzarət  vasitələri    adlanırlar.  Ölçmə 

üçün  tətbiq  olunan  bütün  cihazlar  həm  də 

nəzarət üçün istifadə oluna bilirlər.  

Ölçmə-nəzarət  vasitələri  ölçmə  alətləri  və 

ölçmə  cihazlarına  bölünürlər.  Alətlərə  adətən 

sadə  vasitələr  (xətkeşlər,  →kaliblrlər,  →ştan-

genpərgarlar  və  s.),  cihazlara  isə  daha  mürək-

kəb 

işləmə 

prinispinə 

malik 

qurğular 

(→profilometrlər, →koordinatölçmə maşınları, 

→optikölçmə qurğularlı və s.)  aid edilir. Ölç-

mələrin  nəticələri  vizual  və  ya  müasir  cihaz-

ların  köməyi  ilə  rəqəmsal  şəkildə  təsvir  oluna 

bilir.  Məsələn,  uzunluq  ölçüsünü  ştangen-

pərgarla  ölçən  zaman  uzunluğun  qiyməti 

şkaladan  gözlə  oxunur,  səthin  koordinatölçmə 

maşınında  alınan  təsvirini  isə  kompyüterdə 

üçölçülü  topologiya  şəklində  vermək  müm-

kündür. Bundan əlavə ölçmə nəticələrinin qeyd 

olunması prinsipinə  görə  də  onlar  fərqlənirlər: 

mexaniki,  optik,  elektrik  və  pnevmatik  və  ya 

kombinəedilmiş  cihazlar  mövcuddur.  Bu 

cihazlar 

təsiretmə 

xüsusiyyətlərinə 

görə  

müxtəliv  çevricilərlə  təchiz  olunurlar.  Belə  ki, 

mexaniki  cihazlarda  yiv  ötürməsi,  qol,  dişli

x

x

x

∆

=

δ

---