Vankel mühərriki
317
lövhələrlə əldə edilir. Mühərrikin işləməsi
üçün alışdırma, yağlama, soyutma, işəsalma
adi daxili yanma mühərriklərində olduğu kimi
baş verir.
Dişli çarxlar nisbəti r: R = 2: 3 olan üçkünclü
rotorlu Vankel mühərrikləri praktikada tətbiq
olunmuşdur. Vankel mühərriklərinin çəkisi və
ölçüsü adi mühərriklərə nisbətən 2÷3 dəfə
kiçikdir.
Şəkil 2. Vankel mühərrikinin işçi sahəsi
(alm. der Wankelmotor, ingl. Wankelmotor)
Variator ötürməsi ötürmə ədədini səlis dəyiş-
mək üçün istifadə olunan ayrıca aqreqat və ya
maşınlara quraşdırılmış düyümdür. Variator
onun işləməsini təminedən bir və ya bir neçə
pilləsiz ötürmədən ibarətdir. Onun əsas xassəsi
tənzimləmə diapazonu, yəni ən böyük ötürmə
ədədinin ən kiçiyə nisbəti ilə ifadə olunur
(adətən 3÷6, bəzi hallarda 10÷12). Variatorlar
müxtəlif iş şəraitlərində maşının optimal
işləməsinə xidmət edir. Məsələn, metalkəsən
dəzgahda diametri dəyişən pəstahın müxtəlif
sahələrində əlverişli kəsmə sürətini varatorla
asan təmin etmək mümkündür. Bundan əlavə
variatorlara avtomobil, tekstil maşın və
mexanizmlərində, kağız, kimya sənayesində və
nəqliyyatda rast gəlinir. Ən geniş yayılmış
növü elektrik mühəriki ilə işlədilən pazlı qayış
ötürməsidir. Sürətin pilləsiz ötürmə sistemi
kimi variatorların tətbiqi avtomatlaşdırılmış
texniki vasitələrdə daha böyük rol oynayır.
Şəkil 1-də qayış ötürməsi ilə işləyən variator
təsvir olunmuşdur. Variator pazformalı qayışla
əlaqələndirilmiş aparıcı və aparan qasnaqlar-
dan ibarətdir. Qasnaqlar giriş və çıxışda yara-
nan yüklərin fərqindən asılı olaraq daxil ol-
duğu ötürmədə dövrlər sayını tənzimləyir.
Tənzimləmə əl və avtomatik aparıla bilir. Val-
larda oturdulmuş qasnaqların ya hər ikisi, ya
da aparan qasnaq onun daxili ölçüsünü müəy-
yən edən, bir-birinə nisbətən hərəkət edəbilən
iki hissədən ibarətdir. Qasnağın araboşluğunun
ölçüsü vala düşən yükdən asılı olaraq onun
tərəflərinin bir-birinə nisbətən yaxınlaşması və
ya uzaqlaşması yolu ilə tənzim olunur. Bu
yolla aparan və aparılan qasnaqda effektiv
diametrin ölçüsü dəyişir və nəticədə vallar
arasında müxtəlif ötürmə ədədləri əldə edilir.
Şəkil 1. Variator ötürməsi
(alm. die Variatorgetriebe, ingl. Continuously
variable transmission)
Vaxt norması texnoloji əməliyyatın ən əl-
verişli təşkilati-texniki şəraitdə bir və ya bir
neçə işçi tərəfindən yerinə yetirilməsi üçün
verilən zamandır. Vaxt norması işi icra edən
fəhlənin ixtisas dərəcəsindən asılı olaraq təyin
edilir.
(alm. die Zeitvorgabe, ingl. Rate time)
VDA FS- (alm.
Verband der Automobilin-
dustrie – Flächenschnittstelle, azərb.
Avtomo-
bil sənayesi birlityi-Səth interfeysi) müxtəlif
CAD sistemləri arasında verilənlər mübadilə-
VDA FS
318
sinə xidmət edən verilənlər formatıdır. Bu
formatda yalnız 3D səth modellərini ötürmək
olur, cizgilərin verilməsi mümkün deyil. VDA
FS ilə aşağıdakı elementlərin ötürülməsi
mümkündür: nöqtə, nöqtələr ardıcıllığı, çevrə,
xətt, səth, səth üzrində xətt, səthlər topologi-
yası.
(alm. die
VDA FS
, ingl.
VDA FS
)
Velosipedin sürülmə dinamikası hərəkət za-
manı təsir edən dinamik qüvvələrin təsiri
altında onun müvazinət halını araşdırır. İki
dayaq nöqtəsi olan velosipedin müvazinəti adi
statika mexanikasından məlum olan üç nöqtə
prinsipi ilə izah oluna bilmədiyindən, velosi-
pedin ağırlıq mərkəzinin daimi tənzimlənməsi
üçün cavabdeh olan sürücünün hərəkəti (tez-
tez sağa və ya sola əyilməsi) də nəzərə
alınmaqla velosipedə təsir edən bütün qüv-
vələrin müvazinət halına baxılır. Təkcə sükut
halında olan yox, həmçinin hərəkət edən
velosipedin ağırlıq mərkəzi onun qabaq və
arxa təkərlərini birləşdirən xətt üzrə yerləş-
məzsə, onda o, aşacaq (şəkil 1, AB parçası).
Çünki, bu halda ağırlıq mərkəzinə (S) təsir
edən ağırlıq qüvvəsi AB oxu ətrafında dönmə
momenti yaradır. Bu praktiki olaraq sürmə za-
manı həmişə mövcud olduğundan, hərəkətdə
olan velosipeddə oturmuş sürücünün bədəninin
hərəkəti və sükanın o tərəf-bu tərəfə dön-
dərilməsi ağırlıq mərkəzinin yerdəyişməsində
böyük rol oynayır. Sürücünün yaratdığı reak-
siya qüvvəsi velosipedi müvazinət halında sax-
layır.
Şəkil 1. Velosipedin yandan görünüşü
(A və B toxunam nöqtələri, S ağırlıq mərkəzidir)
Bəs əyri xətli hərəkət zamanı nə baş verir,
sürücü özünü necə aparır? Hərəkəti sadə halda
təsvir etmək üçün sürücünün r radiuslu yol
boyu hərəkətinə nəzər salaq (şəkil 2).
Şəkil 2. Əyrixətli hərəkətdə olan sürücü
(O əyrinin mərkəzi nöqtəsi, r radius vektoru, aşağıda
hərəkət zamanı velosipedə təsir edən qüvvələr, Fy-
yerin yaratdığı reaksiya qüvvəsidir)
Düzxətlidən fərqli olaraq əyrixətli hərəkətdə
velosiped mərkəzi O nöqtəsi olan əyridən
yönəlmiş qüvvəyə məruz qalır: