V-mühərriki
311
V- mühərriki silindrləri bir-birinə nisbətən V-
şəklindəki cərgələrdə yerləşmiş →daxili yan-
ma mühərrikidir (şəkil 1).
Silindrlərinin sayı az olan mühərriklərdə si-
lindrlər həmişə bir cərgədə yerləşir. Silindr-
lərin sayı çox olduqda isə mühərrikin ölçüsünü
kiçiltmək məqsədilə silindrlər V quruluşlu
hazırlanır. Bu, mühərrikin kompakt hazır-
lanmasına imkan yaradır. V mühərrikləri nis-
bətən qısa və enli olurlar. Qarşı tərəfdə duran
porşenlərin →sürüngəc qolları dirsəkli valın
eyni dirsəyinə bağlanır. Bununla V bucağının
seçilməsi alışdırma prosesinə təsir edir. Yanma
zamanı yaranan qüvvələr və moment də V-
bucağından asılı olur. V quruluşu nəticəsində
mühərrikdə yaranan kütlə fərqinin bərabər-
ləşdirilməsini 8 silindrli mühərriklərdə V-bu-
cağının qiymətinin 90 dərəcəsində əldə etmək
mümkündür.
Şəkil 1. 12 silindrli V-mühərriki
(alm. der V-motor, ingl. V engine )
Vakuum qaldırıcı məsamələri kiçik olan ha-
mar səthli hissələrin (lövhə, şüşə, sponlar) qal-
dırılması üçün tətbiq edilir. Onlar elektriklə
hərəkət etdirilən məftillərə bağlanır (şəkil 1).
İşçi səthi (A) ilə qaldırılan hissə arasında re-
zinlə kipləşdirilmiş vakuum başlığından isti-
fadə etməklə vakuum nasosu ilə aşağı təzyiq
(p) yaradılır: p=0,2 ÷0,3 p
0
. Başlıq və nəql-
edilən hissə arasında yaranan aşağı təzyiq
sorma effekti yaradır. Yükqaldırma səthi
(200÷5000 kq üçün) A(p
0
-p)/S
t
düsturu ilə
hesablanır. Burada təhlükəsizlik əmsalı S
t
=1,1
götürülür. Şaqulu vəziyyətdə yerləşən qaldırma
səthində yükqaldırma qüvvəsi 50% azdır.
Böyük yüklərin nəqlində bir neçə vakuum
başlığı yük travers boyu yaylı bərkidilərək
mərkəzi
→
vakuum nasosundan işlədilir. Əlavə
vakuum çəni (
→
resipiyent) işin təhlükə-
sizliyini artırır.
Şəkil 1. Vakuum qaldırıcı
1-vakuum nasosu, 2-işçi sahə, 3-rezin kipləşdirici
(alm. der Vakuumheber, ingl. Vacuum lifter)
Vakuum nasosu bağlı sahələrdə vakuum ya-
ratmaq məqsədilə qaz və buxarın çıxarılmasına
xidmət edən qurğudur. Nasoslar qazı sorulan
sahədən kənara çıxaran "nəqledici" və qazı
nasosun daxilində birləşdirən "absorbsion"lu
olaraq iki tipə bölünürlər. Qaznəqledən
vakuum nasosları hissəcikləri ya bağlı sahəyə
nəql edir, ya da onlara impuls verir. Qaz-
nəqledən nasosa misal kimi membran, poeşnli,
şaybalı, bağlayıcı-şiberli, diyircəkli-porşenli,
vintli, molekulyar, və ya maye şırnaqlı
→nasosları göstərmək olar.
Qaz absorbsion vakuum nasosları his-
səcikləri bərk cismin səthinə yapışdırmaqla öz
məqsədlərinə çatırlar. Absorbsion vakuum na-
soslarına misal kimi Qetter nasoslari, krioqen
nasosları və ya absorbsion nasosları göstərilə
bilər. Nasosda aşağı (p < 10
÷
3 mbar) təzyiq
əldə etmək üçün iki nasosa ehtiyac vardır.
Birinci nasos ilkin vakuumu yaradır və ilkin
nasos adlanır. Növbti nasos →resipiyentlə
əlaqələndirilir. Tipik nasos kombinasiyası ilkin
nasos kimi həcmi vakuum nasosundan və
turbomolekulyar vakuum nasosundan təşkil
olunur. Havanı sıxdıqda onun həcmi azaldı-
ğından ilkin nasosdan vurulan laminar hava
cərəyanı axan borularla bir neçə naososla
Vakuum nasosu
312
əlaqələndirilə bilir. Avtomatik ventillər, qazan
və təzyiq ölçmə cihazları təhlükəsizliyə xidmət
göstərərək ilkin vurmanı fasilələrlə aparmağa
şərait yaradırlar. Vakuum nasoslarında əldə
olunan təzyiq 105
÷
10 Pa arasında yerləşir.
Şəkil 1. Turbomolekulyar vakuum nasosu
Şəkil 1-də turbomlekulyar nasos təsvir edil-
mişdir. İş üsulu molekulyar prinsipə əsaslanır.
O, statoru yaradan bir neçə pillədə yerləşmiş
yönəldici metal təbəqələrdən ibarətdir. Bu
təpəqələrin arasında turbində olduğu kimi
rotorlar fırlanır. Rotorların fırlanma sürəti təx-
mini olaraq qaz molekulalarının termiki orta
sürətinə bərabər götürülür. Nasosla vurma ef-
fekti digər nasoslarda olduğu kimi aerodinamik
asılılıqlara söykənməyir. O, daha çox atomlar
və ya hissəciklərə impuls verməklə əldə edilir.
Qaz hissəciklərinin resipiyenti tərk etməsi
üçün əlavə impulsa ehtiyac olub-olmaması
atmosferdən asılıdır. Yüngül molekulalar
məsələn, otaq temperaturunda yüksək sürətə
malikdirlər, belə ki, nasosla yalnız kiçik bir
impuls yaratmaq lazım gəlir. Ona görə də,
hidrogenin sıxılması üçün işlədilən nasos hava-
nın digər təşkiledicilərini sıxmaq üçün lazım
gələn digər molekulyar nasoslarla müqayisədə
pis nəticə göstərir. Konstruksiyasından asılı
olaraq bir və ya iki yollu turbomolekulyar na-
soslar fərqlənir. Rotorların fırlanma tezliyi
10000 ilə 100000 dövr/dəq arasında yerləşir.
Bu nasoslarla saniyədə bir neçə min litr qaz
vurmaq mümkündür. Onlar ilkin vakuum
nasosu kimi texnikada geniş istifadə olunurlar.
(alm. die Vakuumpume, ingl Vacuum pump )
Vakuum tökmə üsulunda qəliblərin doldurul-
ması vakuum şəraitində aparılır. Vakuumda
qəliblərin məcburi doldurulması zamanı onun
qazlardan mühafizə olunması mümkün olur.
Nəticədə nazik divarlı, sıx və yüksək keyfiy-
yətli töküklərin alınmasına şərait yaranır.
Vakuumda tökmənin müxtəlf üsulları tətbiq
olunur: çənin üzərində yerləşmiş qəlibə meta-
lın sorulması (burada bərkimə atmosfer və ya
yüksək təzyiqdə baş verir), ərintinin alt hissə-
sində yerləşmiş qəlibə metalın vurulması,
vakuumda təzyiq altında tökmə (bu məqsədlə
tökmə maşınlarında vakuumlaşdırılmış pres
qəliblərdən istifadə olunur), vakuumda mər-
kəzdənqaçma tökmə və s. Fasonlu hissələrin
hazırlanmasında
vakuumda
tökmə
əksər
hallarda xüsusi polad və xəlitələrin əridilməsi
ilə kombinasiya edilir. Tətbiq olunan üsuldan
asılı olaraq vakuum 40÷0,3 Pa arasında yer-
ləşir.
(alm. das Vakuumgießen, ingl. Vakuum casting)
Val fırlanma momentini ötürmək və həmçinin
fırlanan hissələrə dayaq vermək üçün istifadə
olunan sadə fırlanma səthinə malik maşın
hissəsidir. Ona görə də, o, burulma ilə bərabər
həm də əyilməyə məruz qalır. Adi oxboyu
vallarla bərabər, uc hissəsində mexaniki
birləşmələri həyata keçirmək üçün müxtəlif
həndəsi formalara malik vallar da mövcuddur.
Vallar içiboş və ya da tam, hamar və ya pilləli
olurlar. Valın en kəsiyi dairəvidir. Profil bir-
ləşmələrdə bu en kəsik uyğun olaraq profilli
olur. Başqa növləri kimi kardan, teleskop və
əyiləbilən vallarını misal göstərmək olar.
Vallar adətən metal çubuqlardan yonulur
(diametri 150 mm-ə qədər olanlar) və qoyulan
tələbatdan asılı olaraq termiki emala uğradılır,
pardaqlanır, cilalanır və hamarlanır. Qalın val-
lar çox vaxt təzyiq altında emal üsullarının