Val
313
köməyi ilə hazırlanır.
Valların topla birləşməsi və yastıqlarda
oturdulması onun layihələndirilməsinə və ha-
zırlanmasına xüsusi tələblər qoyur. Valların
materiallarının seçilməsi düşən yüklər və lazı-
mi möhkəmlik ilə bərabər həm də tətbiq
şəraitindən asıldır. Valların layihələndirilməsi
zamanı onunla təmasda olan hissələrin birləş-
mə şərtləri və mexaniki emal üsullarının tətbiqi
öndə durur. Valların həndəsi parametrləri on-
ların möhkəmlik hesabatlarının (→Valların
möhkəmlik hesabatı) köməyi ilə tapılır.
(alm. die Welle, ingl. Drive shaft)
Val qaykası vallarda və oxlarda hissələrin
(yastıqların) oxboyu istiqamətdə tərpənməz
oturmasını təmin edir (şəkil 1). Bundan əlavə
val qaykası oturdulmuş yastıqlarda araboş-
luğunu tənzimləmək üçün də tətbiq olunur. Val
qaykası paz qaykası və ya xaçlı qayka şəklində
hazırlanır.
Şəkil 1. Yastıq bərkitmək üçün val qaykası
(alm. die Wellenmutter, ingl.
Shaft nut)
Valların möhkəmlik hesabatı valın həndəsi
parametrlərinin möhkəmlik baxımından təyin
edilməsidir. Bunun üçün vala təsir edən yük-
lərin qiymətləri və növü (burulma, əyilmə)
məlum olmalıdır. Bəzi hallarda hesabat üçün
əyilmə, yüksək sərtlik və rəqslər (kritik dövrlər
sayı) əsas götürülə bilər. Valların yalnız
burulmaya yüklənməsi nadir hallarda baş ve-
rir. Həmişə bu paralel olaraq əyilməyə yük-
lənmə ilə müşaiyət olunur. Əgər əyilmə yalnız
ağırlıq qüvvəsinin təsirindən yaranarsa o çox
vaxt nəzərdən atılır. Burulmaya hesabat kardan
vallarında, mərkəzənqaçma nasoslarında apa-
rılır.
W
p
= (
π
/16)
⋅
d
3
müqavimət momentinə malik
en kəsiyi dairə olan dolu vallarda burulma
üçün əsas tənlikdən
τ
=T/W
p
≤
τ
bur
buraxıla
bilən diametri tapmaq olur:
3
3
72
,
1
16
bur
bur
T
T
d
τ
τ
π
⋅
=
⋅
⋅
≥
, [mm]
İçi boş vallarda müqavimət momenti üçün:
W
p
= (
π
/16)
⋅
d
xar
3
⋅
(1-k
4
), burada k= d
dax
/d
xar
olduğunu nəzərə alsaq, onda valın xarici
diametri belə tapılır:
, [mm]
Dişli çarx, qayış və dirsəkli ötürmələrdə
burulma ilə yanaşı əyilmə də iştirak etdiyindən
vallarda cəmlənmiş yükləmə yaranır. Hər iki
növ yükləmənin təsirindən yaranan maksimal
gərginlik səthlərə yaxın yerlərdə meydana
gəlir. Ümumi təsir möhkəmlik nəzəriyyəsindən
məlum olan forma dəyişikliyi hipotezinə
əsasən tapılır.
σ
ə
=M/W və
τ
b
=T/W
p
= T/(2W)
gətirilmiş moment kimi hesablana bilər:
M əyici moment,
T valın ötürdüyü burucu moment,
α
0
əyilmə ilə burulma arasında münasibəti əks
edtirir. Əgər burulma sakit və əyilmə dəyişən
olarsa, onda
α
0
=0,7, burulma və əyilmə eyni
xarakterə malik olarsa onda
α
0
=1 olur.
σ
g
=M/W
≤σ
ə bur
şərtini ödəməklə valların
buraxıla bilən diametrini möhkəmlik baxımın-
dan tapmaq mümkündür.
Dolu vallar üçün:
=
⋅
−
⋅
⋅
≥
3
4
)
1
(
16
bur
xar
k
T
d
τ
π
3
4
)
1
(
72
,
1
bur
k
T
τ
⋅
−
⋅
=
3
_
3
_
17
,
2
32
bur
ä
g
bur
ä
g
M
M
d
σ
σ
π
⋅
=
⋅
⋅
≥
2
0
2
)
(
75
,
0
T
M
M
g
⋅
⋅
+
=
α
Valların möhkəmlik hesabatı
314
İçiboş vallar üçün:
Bu düsturlarda valın buraxılabilən diametrini
hesablamaq üçün burucu və əyici momentin
tapılması vacibdir. Vala təsir edən xarici
qüvvələr kimi valın kütləsi ilə bərabər,
eksentrik yüklərin təsirindən və ötürmədə yara-
nan toxunan, radial və oxboyu qüvvələr nəzərə
alınmalıdır. Valın dayaqlarına təsir edən mo-
ment və qüvvələrin dəqiq nəzərə alınması on-
ların xarakterindən asılı olub, dəyişən hallarda
çətinlik
yaradır
(məsələn:
təcillənmədə,
əylənmədə, zərbələrdə).
Burucu moment valın ötürdüyü güc əsasında
P=M
⋅ω
= M
⋅
(2
⋅π⋅
n) düsturundan nominal
moment kimi hesablanır:
Onu dəqiqləşdirmək üçün bu düstura istismar
faktorunu nəzərə alan əmsal da əlavə edilir:
M
max
=M
nom
⋅
c
is.
Əyici momentin tapılması isə nisbətən
mürəkkəbdir. Vala təsir edən dinamik təsirləri
nəzərə almaq üçün güc ötürməsi zamanı
yaranan reaksiya qüvvələri tapılır. Hesabat
üçün əsas amil əyici momentdir (M
ə
). Bunun
tapılması aşağıdakı misalda verilir. İlkin halda
yastıqlarda
yaranan
reaksiya
qüvvələri
hesablanır. Misal kimi üzərinə iki dişli çarx
bərkidilmiş vala baxaq (şəkil 1). Burada əyici
momentin maksimal qiyməti (M
max
) iki
müstəvidə, valda oturdulmuş dişli çarxlarda
təsir edən qüvvələrin F
bn1
və F
bn2
tətbiq
nöqtələrində yaranır. Bu qüvvələr iki müstəvi
üzrə təşkiledicilərinə parçalanır: F
t1
,F
r1
və
F
t2
,F
r2
.
Statik tarazlıq halından məlum olan
Σ
M
(A)
=0 və
Σ
M
(B)
=0 şərtlərinin köməyi ilə A və B
dayaqlarında yaranan F
A
və F
B
reaksiya
qüvvələrini təyin etmək mümkündür. Bunun
üçün əvvəlcə A və sonra B nöqtəsinə görə
moment alınıb, sistemə təsir edən bütün mo-
mentlərin cəmi 0-a bərabər götürülür.
n
P
M
nom
⋅
⋅
=
π
2
3
_
4
)
1
(
17
,
2
bur
ä
g
k
M
σ
⋅
−
⋅
=
=
⋅
−
⋅
⋅
≥
3
_
4
)
1
(
32
bur
ä
g
xar
k
M
d
σ
π
Şəkil 1. Valda reaksiya qüvvələrinin və əyici momentin təyini