I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

fizik (ionizatsion) 
metodi. Moddaning ionlashish jarayonidan 
uning elektr o‘tkazuvchanligi oshadi. Gazlar oddiy sharoitda amaliy jihatdan tok 
o‘tkazmaydi, ionlashish jarayonidan to‘kni yaxshi o‘tkazadigan bo‘ladi. Modda 
ionlashtirish energiyasini yutishi natijasida ionlashish jarayoni sodir bo‘ladi. Ma’lum
miqdordagi ionlar bug‘i bo‘lishi yaxshi elektr o‘tkazgichga aylanadi.
Dozimetriya amaliyotda radioaktiv nurlanishni o‘lchash uchun ma’lum 
obyektdagi ionlashtirishning yig‘ma effekti dozasi va quvvatini o‘lchaydigan 
asboblar va alohida zarrachalar va kvantlarni hisoblagichlar ishlatiladi.
Dozimetriyaning 
ssintillyasion 
(lyuminissent) metodlari. Bu metodlar ayrim 
fluoressiolashovchi moddalarning nurlanishida hosil bo‘luvchi lyuministentlanish 
effekti jadalligi o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan. Bunga rentgenoskopiya ham 
kiradi. Unda ham ekranni rentgen nurlari bilan yoritiladi. Radioaktivlikdan 
foydalanishning dastlabki yillarida shu prinsipga asoslangan –spintariskop priboridan 
foydalanilgan. U ham alfa zarrachalar bilan fluoressent moddalrni bombardirovka 

---

81 
qilishda yorug‘lik hosil bo‘lishini belgilash bilan ishlatilgan. Ssintillyasion metodlar 
tibbiyotda o‘zining gamma nurlanishni o‘lchashda aniqligi bilan alohida ahamiyatga 
ega. 
Umuman, dozimetriyaning fizik metodlari ionlashtiruvchi nurlanishning 
moddani ionlashtirish va elektr o‘tkazuvchi muhitda va elektr neytral gazga 
aylantirish xususiyatiga asoslangan.
Rentgenografik nazorat radiatsion nazoratning ko‘proq foydalanadigan metodi 
hisoblanadi, unda rentgen nurini xosil qilish rentgen trubkasi bilan bajariladi, bunda 
anod moddasi atomi bilan tez elektronlarning birgadikdagi harakati vijudga keladi, 
tasvirni nurlanish detektori yordamida plankada yoki plastinada belgilanadi (4.1-
rasm).
4.1-rasm. Tasvir olish sxemasi:
1-manba; F – focus masofa; ∆δ-kamchilik balandligi; δ-radiatsion qalinlik. 
Rentgen nurlari inson sog‘lig‘iga xavfliligini bilgan holda undan xalq 
xo‘jaligining bashqa sohalarida ham foydalaniladi. Metallardagi ulovlar, yoriq 
joylarni aniqlashda undan foydalaniladi. Bunda materialdan nur o‘tish darajasini 
o‘zgarishi asosida kamchiliklar aniqlanadi. 
Rentgenografik nazorat metodi foydali, qachonki nazoratning optimal rejimida 
ish olib borilsa.