I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

Nurlanish asoratlarining kelib chiqishi mexanizmlari.
Nurlanishdan keyin yuzaga keluvchi asoratlar ko‘p jihatdan keksayishda yuzaga 
keluvchi o‘zgarishlarga o‘xshaydi. Masalan: o‘smalar, katarakta rivojlanishi, 
sochning oqarishi, to‘kilishi, tomirlarning sklerozi, teri elastikligining yo‘qolishi va 
boshqa distrofik o‘zgarishlar. Ma’lumki odam va hayvonlar organizmi aksariyat etuk, 
nurga chidamli to‘qimalardan tarkib topgan. Nurlash bu hujayralarda regenerator 
qobiliyatlarini pasayishiga, funksional etishmovchilikka olib keladi. Organizmda, 
hamma to‘qimalarda hujayralar almashinishi uzluksiz jarayon sifatida bir umr 
to‘xtovsiz kechadi. 
Nurlash natijasida yuzaga kelgan funksional etishmovchilik, regenerator 
protseslarining to‘liq bo‘lmasligi, bu to‘qimalar va a’zolarning erta «qarishi»ga olib 
keladi. Hujayra bo‘linishi uchun ma’sul struktura uning yadrosi bo‘lib, undagi 
subletal zararlanishlar mitotik protsessdan so‘ng paydo bo‘lgan yangi hujayralarning 
bekami-ko‘st bo‘lishini ta’min etolmaydi, ulardan hayotiy funksiyalari fiziologik 
jarayonlar buzilishi, nasliy o‘zgarishlar yuzaga kelishi mumkin. O‘smalar va 
leykozlar kelib chiqishi radiatsion mutatsiyaning natijasidir. Nur ta’sirida yuzaga 
kelgan xromosoma o‘zgarishlar, xususiyati o‘zgargan, rivojlanishi va bo‘linishi 
regulyator mexanizmlar nazoratidan chiqqan, to‘xtovsiz ko‘payuvchi xujayralar klani 
hosil bo‘lishiga olib keladi. Tez bo‘linuvchi to‘qimalardan iborat tizimlar (qon ishlab 
chiqarish terining bazal kabat epiteliysi)da bu o‘zgarishlar tezda yuzaga keladi va 
leykozlar, teri rakini keltirib chiqaradi.
Nur kasalligini davolash prinsiplari.
Bu kasallik davolash, nurlangan organizmda kritik sistemalarda yuqotilgan 
hujayralarni o‘rnini to‘ldirish; infeksiyani oldini olish va kuchsizlantirish; funksional 
va simptomatik terapiyadan iborat.
Odam organizmi 10 Grgacha kattalikdagi dozalarda nurlanganda kritik sistema 
suyak ko‘mugi bo‘lib, unda interfaza o‘limi tufayli juda katta miqyosida hujayralar 
etishmovchiligi ro‘y beradi. Kasallik rivojining muayyan bir davrida suyak ko‘migida 
aplaziya va unga bog‘liq ravishda periferik qonda birlamchi granulotsitopeniya va 
trombopeniya kelib chiqadi. Bu o‘zgarishlar, qisman ikkilamchi infeksion asoratlar 
va qon oqish – gemorragiyalar hisobiga yuzaga keladi. Qon ishlab chiqaruvchi 

---

77 
xujayralar defitsitini suyak ko‘migini transplantatsiya qilib amalga oshirish mumkin. 
Bunga o‘rta va og‘ir nur kasalligida immunitetning pasayishi to‘liq imkoniyat 
yaratadi. 
Nurlanishdan 
keyingi 
kunlari 
amalga 
oshirilgan 
ko‘mikning 
transplantatsiyasi bemorda pansitopeniyani kuchsizlantirishi; transplantatsiya 
antibiotikoterapiya bilan birga amalga oshirilgan taqdirda infeksion asoratlarning 
xam oldini olish mumkin. Ammo odamlarda o‘tkazilgan allotransplantatsiya (ya’ni 
shu turga mansub hayvonlardan, boshqa odamlardan olingan, antigen strukturasi farq 
qiluvchi ko‘mukni ko‘chirib o‘tkazish, keyinchalik transplantatni egasiga qarshi 
reaksiyasi tufayli rivojlanadigan ikkilamchi kasallikdan o‘limga olib keladi. Bu 
nuqtai nazardan olganda faqat izologik (genetik bir xil, bir tuxumdan paydo bo‘lgan 
egizaklardan yoki bemorni nurlanmay qolgan ko‘migini boshqa sohalarga ko‘chirib 
o‘tkazish – autotransplantatsiya effektiv bo‘lishi mumkin. Bu sharoitda transplantat 
immunologik konflikt chaqirmaydi. 
Periferik qonda shakliy elementlarning defitsitini to‘ldirish va unga aloqador 
asoratlarga qarshi kurash uchun gemotransfuziya – qon quyish qo‘llaniladi. Ammo 
katta xajmda qon quyish immunologik reaksiya chaqirishi mumkin. Kichik xajmda 
qon quyish shakliy elementlar sonini sezilarli darajada ko‘paytirmaydi. Bu o‘rinda 
qon zardobidan ajratilgan shakliy elementlar-leykotsitlar, trombotsitlar va eritrotsitlar 
massasini qo‘yish, shakliy elementlar sonining ortishiga qon oqishlarini to‘xtashiga, 
infeksion asoratlarning kamayishiga imkon tug‘diradi. Bu sharoitda immunologik 
reaksiyalar xam kam kuzatiladi. 
Nur kasalligida qon tarkibi suyuqliklari, elektrolitlar yuqotilishlarini o‘rnini 
bosish uchun qon o‘rnini bosuvchi turli suyuqliklar (gemodez, poliglyukin, 
reopoliglyukin) tuzlar eritmalari (NaCl fiziologik eritmasi) glyukoza eritmasi va 
boshqalar yuboriladi. 
Funksional terapiya nur kasalligida rivojlanuvchi turli funksional buzilishlarni 
to‘g‘rilash maqsadida olib boriladi. Nur kasalligini dastlabki davridanoq qusushni 
bosuvchi, tinchlantiruvchi, yurak-qon tomirlarni faoliyatini, ovqat-hazmini 
yaxshilovchi, ich ketishni, qon oqishni to‘xtatuvchi, infeksiyani bosuvchi, qon ishlab 
chiqarishni tiklovchi va boshqa turli tuman klinik asoratlarga qaratilgan davolashlar 
majmuasi amalga oshiriladi.