I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva
- rasm. O‘lchovchi pult yuza qismi
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 4.5- rasm. O‘lchovchi pult yuza qismi
: 1 - o‘lchov asbobi shkalasi; 2 - o‘lchash pulti; 3 - shkalani yorituvchi murvat; 4 - paddiapazonlarni o‘zgartiruvchi; 5 - birlashtiruvchi kabel; 6-nolga keltiruvchi vint; 7 - telefon ulanadigan joy; 8 - ko‘rsatishlarni o‘chiradigan tugma; 9 - «Rejim» muruvvati (rejimni boshqaruvchi potensiometr). 87 Zond korpusi ichida plata bo‘lib, unga gazorazryad schyotchiklari (STS-5 va SIZBG), kuchaytiruvchi - normallashtiruvchi va elektr sxemasi o‘rnatilgan. Schyotchiklar gamma-kvantlar va beta-zarrachalar ta’sirida elektr impulslari chiqaradi, bu impulslar kuchaytiruvchi normallashtiruvchiga o‘tadi. O‘lchashga qulay bo‘lishi uchun zondga tutqich mahkamlangan, unga uzaytiruvchi shtanga ulash mumkin. O‘lchaydigan pult panel va kojuxdan tashkil topgan (4.5-rasm). Panel ikki xil shkalali mikroampermetr (tepadagisi 0 dan 5 mR/s va pastkisi 5dan 200 R/s gacha), paddiapazonlarni o‘zgartiruvchi, rejimni boshqaruvchi potensiometr, ko‘rsatishlarni almashtiruvchi tugma, shkalani yorituvchi tumbler, nolga keltiruvchi vint, telefonni ulaydigan joydan iborat. Panelga zond bilan o‘lchaydigan pultni birlashtiruvchi kabel ulangan. Qobiq ostida oziqlanish manbai - uchta elementni qo‘yish uchun joy bor. Oziqlanish elementlari yo‘q bo‘lganda, 3 - 12 V akkumulyatorlardan keluvchi kuchlanishni bo‘luvchi 10 m uzunlikdagi kabelni ulash mumkin. Paddiapazonlarni o‘zgartiruvchining quyidagi holatlari bor; «o‘chirish», «rej», 100, xl000, xl00, xl0, xI, x0,1. Ulardan asbobni kuzatishda va gamma-nurlanish dozalar quvvati har xil kattaligini o‘lchashda foydalaniladi. O‘lchash shkalalari. Zond ekrani «G» holatda bo‘lishi kerak. Zond oynasi ochiq holda («B» holat) tekshirilayotgan obyektdan 1 - 1,5 sm masofada beta-nurlanish mavjudligi aniqlanadi. Bunda gamma va beta-nurlanishlarning umumiy dozasi o‘lchanadi. Tepadagi shkalada qoraga bo‘yalgan uchburchak va yoy bo‘lib, ulardan asbobni sozlashda foydalaniladi. Doza quvvati 5 R/s bo‘lganda, tepadagi shkala bo‘yicha o‘lchanadi. Rejimni yo‘lga solib turuvchi potensiometr asbobga uzatilayotgan elektroenergiyani moslab turadi va ulaydi. Shkalani yorituvchi tumbler qorong‘ida ishlaganda shkalani yoritadigan lampochkani ulaydi. O‘lchov asbobi strelkasi nolga qaytmasa ko‘rsatish olib tashlanganda nolga keltiruvchi vintdan foydalaniladi. Moslash uchun saqlovchi vint echib olinib, uning tagida turgan ikkinchi vintni burash bilan strelkani nol holatiga qo‘yiladi. Asbobni ishlatish uchun 1,6 - PMS-X-1,05 (KB-1) turdagi 2 elementdan foydalaniladi. Uchinchi element shkala yoritilishidagi lampochkaga energiya beradi. 3, 6 va 12 V kuchlanishli boshqa o‘zgarmas tokli oziqlanish manbaidan ham (masalan, akkumulyator) foydalanish mumkin. Oziqlanish komplekti yangi 88 elementlaridan foydalanganda asbobning 40 soat mobaynida uzluksiz ishlashini ta’minlaydi. TG-7M tipidagi telefon kichik razmerli va boshchalari yumshoq materialdan bo‘lgan ikkita telefondan tashkil topgan. Bular radioaktivlikning borligini tovush orqali aniqlashda qo‘llaniladi: radiatsiya darajasi yuqori bo‘lsa, shuncha tovush belgilari eshitiladi. 200 paddiapazondan tashqari hamma paddiapazonlarda ishlaydi. Asbob komplektiga prokladka, vintlar, qalpoqchalar, zond uchun g‘ilof, qizdirish lampochkalari va otvertkalar kiradi. Asbobni ishlashga tayyorlash. Asbob joylab qo‘yilgan qutidan chiqarib olinadi, futlyarning qopqog‘i ochilib hamma yog‘i tekshiriladi. Futlyarga bel va elka qayishlari o‘rnatiladi. Mikroampermetrning strelkasi to‘g‘rilovchi vint yordamida «O» ga qo‘yiladi. «Rejim» ruchkasini soat strelkasiga qarshi yo‘nalishda taqalguncha buraladi. Paddiapazonlarni o‘zgartiruvchining (“o‘chirish”) holatiga qo‘yilgandan keyin oziqlanish manbalari joylashtiriladi. Buning uchun kopqog‘i olinadi va 1,6- PMS-X-1,05 (KB-1) sxemaga 3 ta element muvofiq qo‘yiladi. Asbob akkumulyatordan oziqlanganda kuchlanishni taqsimlagichdagi ulagichlar kerakli kuchlanishga qo‘yiladi. Undan keyin paddiapazonlar o‘zgartiruvchi «rejim» holatiga keltiriladi. «Rejim» ruchkasini soat strelkasi yo‘nalishida ohista burab, strelka tepa shkaladagi qora uchburchakka qo‘yiladi. Strelka buralganda tepadagi qora chiziqgacha etmasa kuchlanish ozligini ko‘rsatadi, demak yangi elementlarni qo‘yish kerak. Shundan keyin asbob stronsiy-90 bo‘yicha tekshiriladi: paddiapazonlarni o‘zgartiruvchi x1000 holatiga qo‘yiladi, radioaktiv manba qopqog‘i o‘z o‘qi atrofida burab ochiladi. Zond ekrani «B» holatga buraladi va zond futlyar qopqog‘iga tayanch o‘simtalar bilan shunday mahkamlanadiki, stronsiyli manba zond teshigi qarshisida tursin. Telefonlar ulanadi. 200 dan tashqari hamma paddiapazonlarda (strelka va telefon bo‘yicha) asbob ishlashini tekshirish kerak. Ishlagandan yoki radioaktivlik o‘lchagandan keyin asbobni o‘chirish kerak. Gamma-nurlanishlarni o‘lchash. «200» paddiapazonda 5 dan 200 R/s gacha radiatsiya darajasi o‘lchanadi. Buning uchun asbob yuqorida ko‘rsatilgandek moslanadi, paddiapazonlarni o‘zgartiruvchi «200» holatiga qo‘yiladi, zond teshigi ekran bilan bekitiladi va zond futlyarga joylashtiriladi. Radiatsiya darajasi 1 m balandlikda o‘lchanadi va har 10 sekundda quyi shkala bo‘yicha ko‘rsatishlar olinadi. 89 Doza quvvati 5 R/s gacha bo‘lganda tepadagi shkala bo‘yicha - x1000 paddiapazonda o‘lchanadi. Har 10 - 45 sekundda ko‘rsatishlar olinib, bu raqamlar paddiapazonlar o‘zgartiruvchida turgan koeffitsientga ko‘paytiriladi. Beta-nurlanishlarni aniqlash. Buning uchun zonddagi ekran «B» holatiga o‘tkaziladi va zond tekshirilayotgan yuzaga 1 - 1,5 sm masofada yaqin olib kelinadi. Paddiapazonlarni o‘zgartiruvchi tutqichi x0.1, x1 va boshqa holatlarga o‘tkaziladi. «B» holatda beta-gamma-nurlanishlar umumiy yig‘indisi o‘lchanadi. So‘ngra zond teshigi aylanadigan ekran («G» holatda) bilan bekitiladi va xuddi shunday masofada gamma-nurlanish dozasi quvvati o‘lchanadi. Agar asbob teshigi ochiq holda, teshigi yopiq holdagidan yuqori sonni ko‘rsatsa demak, tekshirilayotgan obyekt yuzasi beta- nurlanish chiqarmoqda. Agar ko‘rsatish sonlari bir xil bo‘lsa, asbob hisoblagichiga faqat o‘rab turgan obyektlardan yoki tekshirilayotgan obyekt tubidan gamma-kvantlar kirayotganligini bildiradi. DP-22V, DP-24, ID-1, ID-11 dozimetrlar komplektlari radioaktiv moddalar bilan zararlangan joylarda yoki ochiq va yopiq ionlovchi nurlanishlar manbalari bilan ishlaganda odamlar tomonidan olinadigan nurlanish dozasini nazorat qilib turish uchun foydalaniladi. DP-22V komplektida (4.6-rasm) cho‘ntakda olib yurishga mo‘ljallangan 50 ta to‘g‘ri ko‘rsatuvchi DKP-50A dozimetrlar, DP-24 komplektida faqat 5 ta shunday dozimetrlar bo‘ladi. Dozimetrlar nurlanish dozasi 2 dan 50 R, doza quvvati 0,5 dan 200 R gacha, energiya 0,2 dan 2 Mev diapazonda o‘lchash imkoniyatiga ega. Ikkala komplektda ham zaryadlash qurilmasi va texnik ko‘rsatmasi bor. Qurilma minus 40° dan plyus 50° gacha ishlash qobiliyatiga ega. O‘lchashlar xatosi plyus 20° haroratda +10 % dan oshmaydi. DP-22V komplektining qutida joylashgandagi og‘irligi 5,6 kg dan, DP-24 komplektini esa 3 kg dan oshmaydi; bir dozimetrning og‘irligi 32 g dan ko‘p emas. Zaryadlash qurilmasi kuchlanishni qayta hosil qiluvchi, yuqori kuchlanishni to‘g‘rilagich, zaryadlovchi uyani yorituvchi lampochka, mikrouzgich va oziqlanish elementlaridan tashkil topgan. Qurilma yuqori panelida potensiometr ruchkasi, zaryadlovchi uya va oziqlanish bo‘limining 30 s dan kam bo‘lmagan 200 mA tok iste’mol qilganda doimiy ishini ta’minlovchi 2 ta 1.6-PMS-4-8 tipidagi quruq element amalga oshiradi. Kuchlanish zaryadlash qurilmasidan chiqishda 180 dan past bo‘lmagan va 250 V dan yuqori bo‘lmagan oraliqda ohista moslanadi. |