I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

zararlovchi faktorlar
bo‘lib kirivchi 
nurlanish va radioaktiv ifloslantirish hisoblanadi.
Agarda radiatsion avariya portlash bilan kuzatilsa, undan so‘ng 10-15 sekund 
davomida kiruvchi radiatsiya ta’sir etadi. U turli xil nurlanish oqimi bo‘lib, eng 
kuchlisi γ-kvantlari va neytronlaridir.
Kiruvchi γ nuri juda qisqa vaqtda (mikrosekundning o‘nlab qismlarida) uran va 
plutoniyning yadro parchalanishi natijasida sodir bo‘ladi, atrof muhit neytronlar 
yadrosini egallab bilan reaksiyaga kirishadi. Oskolkasifat ta’sir uran yoki plutoniyni 
parchalanishidan 10-15 sekundda sodir bo‘ladi.
Radioaktiv bulutdan radioaktiv moddalarni tushishi natijasida radioaktiv 
zararlash sodir bo‘ladi. U katta maydonda zararlanish hosil bo‘lishi bilan 
xarakterlanadi. Uning davomiyligi, radioaktiv moddalarni aniqlashning qiyinligi, 
rangi va hidining bilinmasligi bilan xarakterlanadi.
Radioaktiv bulutning shakli, yo‘li shamol yo‘nalishi va kuchiga, joyning relefiga 
bog‘liq. Radiaktiv bulut tarkibida ham asosiy zararlovchi omil γ nurlanishi; β 
zarrachalar, β zarrachalar organizm ichiga tushganda zararlovchi xarakterga egadir. 

---

110 
AES larida namunaviy va alohida buzilishlar. 
AES larida namunaviy 
buzilishlar loyihaviy, loyihaviy kam oqibat (xavfsizlikning uch to‘sig‘i buzilgan) 
bilan va loyihadan tashqari bo‘ladi. AES ni normal ishlatish deb uning barcha 
loyihaviy ko‘rsatkichlar holatlari energiya ishlab chiqarish texnologiyasi, AESning 
belgilangan quvvati, ishga tushirish va to‘xtatish, texnik xizmat ko‘rsatish, 
ta’mirlash,yadro yoqilg‘i yuklanishi mos bo‘lishi tushiniladi.
 
Avariyaning loyihaviy sabablari bo‘lib xavfsizlikning chegaralarini buzadigan 
dastlabki ma’lumotlar hisoblanadi. Bu har bir agregatni loyihasida ko‘zda tutiladi. 
Shuni hisobga olib AESning xavfsizligi quriladi. Loyixaviy avariyaning uchta turi 
mavjud: 
1)
xavfsizlik birinchi to‘sig‘ining buzilishi-issiqlik ajratuvchi elementlar 
qobig‘i germetikligini buzilishi, bu issiqlik almashuvidagi o‘zgarish bo‘lishi mumkin;
2)
xavfsizlikning birinchi va ikkinchi to‘sig‘idagi buzilish. Bunda 
xavfsizlik birinchi bosqichi to‘sig‘idagi buzilish sababli radiaktiv moddalarni issiqlik 
uzatuvchilarga tushishi va tarqalishi ikkinchini to‘xtatadi, qaysiki reaktor korpusini
hosil qiladi.
3)
xavfsizlikning barcha, uchta to‘sig‘ini buzilishi. Birinchi va ikkinchi 
to‘siqdagi buzilishda issiqlik tashuvchi radiaktiv mahsulotlar bilan atrof-muhitga 
chiqishda uchunchi to‘siq – reaktorning himoya qobig‘i bilan tutiladi. Shunday qilib
barcha tuzilmalar, tizim va qurilmalar chiqindilarni zararsizlantirishni ishonchli 
ta’minlashi kerak.
4)
loyihadan tashqari avariyalarga zanjirli yadro reaksiyasini nazorati, 
boshqarilishini buzilishi oqibatida issiqlik va yadro portlashlari yuz berishi kiradi. 
Boshqarib bo‘lmaydigan reaksiyaning tez rivojlanishi oqibatida quvvat keskin oshib 
ketadi va energiyani to‘plpnib qolishi sodir bo‘ladi, bu reaktorni portlash bilan 
buzilishiga olib keladi.
Yadroviy avariyalar reaktor faol zonasidagi issiqlik almashuvini buzilishigina 
sababli emas, issiqlik ajratuvchi elementlarni (TVEL) o‘ta yuklanish natijasida kritik 
massasini hosil bo‘lishi, ularni tashish va saqlashdagi xatolar sababli ham bo‘lishi 
mumkin.
AES laridagi kutilmagan alohida xavfli loyihadan tashqari avariyalar er 
silkinishlari, texnikalardagi avariyalar, terroristik harakatlar, harbiy harakatlar sababli 
ham bo‘lishi mumkin. Ularning zararli oqibatini og‘ir natijalarni keltirib chiqaradi.