I. A. Axmedov, N. S. Saidxo‘jaeva

kamaytirish koeffitsienti 
deyiladi va uning 
qiymatlari 5.6-jadvalda keltirilgan [19].
 
5.7- jadval. VVER-1000 va RMBK-1000 turdagi reaktorlarda loyihadan 
tashqari sodir bo
‘
lgan avariyada ichki (ingalyatsion) nurlanish doza(meyor)lari 
(10
-2
 Gr) 
R, 
km
Atmosfera(havo)ning turg‘unligi darajasi va havo oqimi tezligi, m/s 
Konveksiya (havoni 
almashib turish sharoiti) 
Izotermiya (harorati bir 
xil sharoit) 
Inversiya (o‘rin 
almashish, 
o‘zgaruvchan sharoit) 
2 
3 
5 
7 
2 
5 
7 
10 
2 
3 
4 
5 
5 
20 
14 
8,6 
6,2 
110 
49 
35 
25 
250 
170 
130 
110 
10 
6,9 
4,8 
3,0 
2,2 
62 
28 
20 
15 
130 
97 
76 
62 
20 
2,6 
1,9 
1,2 
0,9 
25 
13 
9,5 
6,8 
52 
41 
34 
29 
30 
1,6 
1,1 
0,7 
0,5 
14 
7,6 
6,4 
4,2 
27 
24 
20 
18 
35 
1,3 
1,0 
0,6 
0,5 
11 
6,2 
4,7 
3,6 
21 
19 
17 
15 
40 
1,1 
0,8 
0,5 
0,4 
9,3 
5,1 
4,0 
2,9 
17 
16 
14 
12 
50 
0,9 
0,6 
0,4 
0,3 
6,5 
3,9 
3,0 
2,1 
11 
1 
10 
9,2 
60 
0,7 
0,5 
0,3 
0,2 
4,9 
2,9 
2,4 
1,7 
8,2 
8,0 
7,8 
7,2 
 
 
 
 
 
 

---

120 
5.8-jadval. Aholini zararlangan joyda nurlanish olganda ishlashga ruhsat 
etiladigan vaqti, soat. 
осл
зад
К
D
Р
1
Avariyadan so‘ng o‘tgan vaqt, 
t
nach
, soat 
1 
1,4 
2 
3 
5 
7 
10 
24 
40 
70 
0,1 
15 
18 
20 
22 
25 
27 
30 
33 
35 
38 
0,2 
7,30 
8,10 
8,35 
10 
12 
13 
14 
21 
25 
30 
0,3 
4,50 
5,15 
5,35 
6,30 
7,30 
8,30 
10 
13,3 
18 
22 
0,4 
3,30 
3,50 
4,00 
4,30 
5,30 
6,10 
7,20 
10 
13 
18 
0,5 
2,45 
3,00 
3,05 
3,35 
4,20 
4,50 
5,40 
7,50 
10 
12 
0,6 
2,45 
2,30 
2,35 
3,00 
3,30 
4,0 
4,40 
6,25 
7,30 
10 
0,7 
1,50 
1,65 
2,10 
2,30 
3,0 
3,20 
4,50 
5,25 
7,00 
9,00 
0,8 
1,35 
1,40 
1,50 
2,10 
2,30 
2,50 
3,20 
4,50 
6,00 
8,00 
0,9 
1,25 
1,30 
1,35 
1,55 
2,10 
2,55 
2,55 
4,00 
5,00 
7,10 
1,0 
1,15 
1,25 
1,30 
1,40 
1,50 
2,15 
2,35 
3,40 
4,30 
6,00 
1,6 
<1 
<1 
<1 
1,0 
1,20 
1,28 
1,45 
2,30 
2,40 
3,30 
2,0 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
1,10 
2,20 
2,50 
3,0 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
1,0 
1,50 
4,0 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
1,20 
5,0 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
<1 
1,00 
Odam bir sutkada ochiq joyga nisbatan necha marta kamroq nurlanish dozasi 
(meyori)ni olishini ko‘rsatuvchi himoya koeffitsienti C ni quyidagi formula orqali 
aniqlash mumkin [19]. 

=
i
I
i
K
kam,
24
С

(5.9)
Bu yerda: 
−
и

odamlarning turli sharoitda (uyda himoya inshoatida, transportda va b.) 
bo‘lish davomiyligi, soat. 
Odamning ichki nurlanish dozasi atmosfera(xavo)ning turg‘unligiga, shamol 
tezligiga va avariya sodir bo‘lgan markazgacha bo‘lgan masofaga bog‘liq (5.7-
jadval).
Aholini nurlanish olganda ishlashga ruhsat etiladigan vaqti 
иш

(soat) 
belgilangan D
ust 
qiymatdan oshmasligi kerak va bu qiymatlar 5.8-jadvalda keltirilgan. 

---

121 
5.7. Radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda aholini va hududlarni muhofazalash
Radiatsiyaviy avariya to‘g‘risida xabar berish 
Radiatsiyaviy avariya sodir bo‘lganda odamlarni kam zarar ko‘rishi bu asosan 
o‘z vaqtida xabardor bo‘lishidir. Aholini xabardor qilishda “diqqat hammaga” 
chaqirig‘i bilan ogohlantiriladi. Aholiga xabar berish tizimi vositalari sifatida 
quyidagilardan foydalaniladi:
-mahalliy radio va televidenie; 
-sirena signallari; 
-telefon tarmoqlari shu jumladan mobil telefonlar; 
-transport vositalari; 
-boshqa ulovlar (ot, eshak va b.) 
-ishlab chiqarish korxonalarida elektrosirenalar va b.
Bulardan tashqari atom elektr stansiyalarida mahalliy xabar berish vositalari 
ishlatiladi, uning ta’sir etish hududi 5 kmli radiusda bo‘lib uning ishlatilishini 
stansiya smena boshlig‘i boshqaradi.
 
Aholini xabardor bo‘lgandan keyingi harakati 
Odamlar har qanday radiatsion avariya holatlarida o‘zlarini ichki va tashqi 
nurlanishdan himoyalanishlari tavsiya etiladi. Buning uchun odamlar avvalo nafas 
yo‘llarini imkoniyat darajasida himoyalashi kerak. Buning uchun respirator, 
gazniqob, doka-materialli maskalar, sharif va hatto gazlama materiallaridan 
foydalanishlari mumkin. Buning uchun odamlarda ma’lum darajada tushuncha 
bo‘lishi lozim. Tushuncha hosil qilish ishxonalar, maktablarda va aholiga axborot 
vositalari orqali beriladi. Odamlar binolarga yashirinishlari kerak, yaxshisi o‘z 
uylariga. Binoga kirishidayoq ust va oyoq kiyimlarini echishi va ularni plastik 
paketlarga yoki elimli xaltalarga joylashtirishi kerak. Eshik va oynalarni tezda 
yopishlari, iloji boricha germetik berkitishlari kerak. Binoni shamollatish va erto‘la 
teshiklarini yopishlari kerak. Axborot vositalari (radio, televizor) yoqilgan bo‘lishi 
kerak. Xona ichida oyna va eshiklardan uzoqroq joylashishlari, axborot qabul 
qilishga tayyor bo‘lib o‘tirishlari kerak.
Ozuqa mahsulotlarini yaxshi yopiladigan idishlarda yashirishlari, binoni 
germetiklashlari kerak. Yaxshi yopiladigan idishlarda suvni zaxira qilishlari kerak.
Uzoq vaqt radioaktiv zararlangan binolardan gulqog‘oz, buyoqlar, linolium 
echib tashlaniladi, uzoq vaqt changni haydash, chiqarish tadbiri o‘tkaziladi. Bunda 
tuzlar (kaliy-xlor va shunga o‘xshash) yoki yopishqoqlik hosil qiluvchi moddalar 
(barda, shlam, sulfatotsellyuloz va b.) dan foydalaniladi.

---

122 
Ommaviy axborot vositalaridan berilgan maxsus ko‘rsatmalar asosida qisqa 
muddatda, tezda barqaror yod bilan profilaktika o‘tkazilishi kerak.
Qorin zonasida og‘riq sezilsa sulfademitoksin (1-2 tabletka), fenilsalitsilit 
belladon bilan (besalol) yoki ftalozol (1-2 gr) qabul qilish maqsadga muvofiqdir.
Agarda radioaktivlik dozasini o‘lchash asbobi bo‘lsa xona ichidagi holatni 
o‘lchab aniqlash lozim. Radioaktivlik aniqlangan taqdirda nafas yo‘llariga oddiy 
materiallar, salfetka, filtr qog‘ozi, sochiq, doka materiallari, dasro‘mol bilan 
himoyalash lozim. Himoya materiallari ho‘llansa uning filtrlash qobiliyati oshadi.
Shaxsiy gigienaga qat’iy rioya qilish kerak. Bu ham organizmni ma’lum 
darajada zararlanishini kamaytiradi. Ovqat tayyorlashda mahsulotlarni yaxshi yuvish 
ham foydali hisoblanadi.